Унгын голой ушарнууд

Энээхэн бэшэг гээшэш манай эгээ баруун буряадуудай: Нухэд аймагай, Унгын Зуунгар голой, Онгой гэжэ нютагай, 1840-50 онгоор болоhон ушарнууд, манай элинсэгуудэй ажабайдал тухай бэшэгдэбэ. Минии Бирхаан гэжэ ехэ баабаймни оорынгоо залуу наhанай, уноороо болоhон туухэ ушар тухай, оорынгоо Оля гэжэ басагандаа хоорэжэ угэhэн байгаа. Тэрэ туухыен Оля абгай эзымни hуулдэ, ехэ тодороор намда дуулгажа абаhан юм. Алтан ехэ баабайн халуун зурхэнэй охииен, сагаан сэдьхэлэй дурыен hайхашаажа байгаад, ехэ баабайн нэрые мунхэлуулхэ дураа хуроод, тэрээнэй залуу наhанай туухэ ушар тухай, оорынгоо хаба шадал соо, сарhан дээрээ буулгажа, энэ заахан бэшэг туршанам. Бэшэг соо хадаа, уноороо болоhон туухэ ушарнуудые дуулгажа, уноороо ябаhан хунуудые харуулжа, унэн нэрээр тэдээнииен нэрлэжэ, тэдээниин зосоо ябаhан бодол шэбшэл hанамжануудые бараглажа, тэдээниин хоорондуур ябаhан угэнуудые зохёожо, муноо алтан ехэ баабайдаа зорюулан дашарамдаад, Унгын буряадуудай хэлэн угоороо бэшээд, Буряад арадай сэгнэлтэдэ барюулнам.

Энэ бэшэг соо харуулhан хуудэй, хуур-угэнуудниинь нютагайн, Унгын буряадуудай хэлээр бэшэгдэбэ; бэшэ хуур-угэнууд хадаа, Хориинхи хэлээр бэшэгдэжэ туршагдаhан байгаа.

УНГЫН ГОЛОЙ УШАРНУУД

Жаабай-эсэгын ухибууд:

Жатьха- хорин табатай, ехэ хубууниинь, эсэгынгай хариhанай hуулээр

ахадуудтаа эсэгэ болоhон юм,

Бирхаан- хорин гурбатай, дунда хубууниинь, минии алтан ехэ баабаймни,

Жагтан- хорин нэгэтэй, бага хубууниинь,

Шаарай- арбан табатай, одхон басаганиинь,

Бэшэ хунууд:

Золтын Туяа- Бирхаанай Бухэд-нютагhаа абаhан, туруушын hамган

Баларай Золто- Туяагай эсэгэнь,

Шалюр басаган- Золтын Туяагай нютагайн хани басаган.

Дари эзы- Жаабайнхи хуршэ айлай hамгань,

Аю- Дари-эзын хубуун, Бирхаангай нухэр уетэн,

Пэхлис- Жаабайнхи хуршэ айлай басаган, Бирид-нютаг руу

хадамда гараад, тэндэхи болоhон юм.

Найр наадан

Зунай саг. hур hарбаха, бухэ барилдаагаар туршалсаха, мори харайлгаар урилдаха, анхан сагhаа хойшо эрэшуулэй гурбан шадалые туршаха гээд бухы «Унгын буряадуудай» найр наадан Адисса-мурэнэй зуун бэе дээрээ, шууяалдажа ааялдажа, холуур абяа гаргажа, зэдэлжэ эхилэнхэй. hурай hарбаан муноо унгэршоо, Шараатын нэгэ заахан, бэеэр тагтаршаг хубуун баарниие шуужэ абаад, уреэ-мориндо хуртэhэн байшоо. Муноо бухэ-барилдаан унгэрхэёо байна. Онгой-нютагай Бирхаан гэжэ залуу хубуун бултыен хойн хойноhоонь хаяжа шуужэ абаад лэ, эгээ hуулшын «абарга болохо» барилдаагаа хулеэжэ, бэе барижа ядаhан, нютагайхи хажуугаар иишэнь-тиишэнь гээшхэлдэнэ. Нютагайхи тээhээ Бирхааниие урмашуулажа ооглон хуур дуулдашна: «Бирхаан … энээнhээ бу айгаарай, нэгэ бариhаар унагаагаарай … энэ Тангадайхияа бажуугаад талдан хаяарай».

***

Тиин байтраа, энэ муноохи барилдаха таляангай баруун заха эзэлhэн Бухэд-нютагайхигай буглэжэ сугларшаhан хууд сооhоо ангилжа, гурбан залуухан басагад хоорондуур югээб даа хоорэлдэжэ, хухитэроо энеэтэрээ шалижа байгаад, хунгоор гэшхэлээд, иишэнь-тиишэнь шагаажа байгаад, Бирхаан тээшэ дутэлжэ захалба. Эгээ Бирхаани хажуугаар гэшэхэлдэхэ агшам соо, Бирхаани хойно байгааша, Шаргалай Аю гэжэ, Бирхаани хуршэ, нухэр-хубууниинь, ехэ шуран габшагай хун, тэрэл зууртаа эдэ басагадые байлгаад лэ, тогтуургуй тэдэнээрээ баhаа шалижа ороно.

- Ээ…иимэ hайхан басагадууд ямар нютагай байхыйм даа? Хаантийм даа? Хаанти тала газар гэшхэдэгийм бэ? Хэниие жаргалуулдагыйм бэ хари?

Тэдэнь сооhоо нэгэниинь, эгээ шалюур басаганиинь, толгойгоош эргуулэнгуйгоор хоер нюдоороо Аю Бирхаан хоерые суу хадхажа абаад, тэдээнииен наада барижа, толгойгоо хоер хажуу тээшээ hэлбэлгэжэ байгаад, ёгтон-малтан, нэгэ заа бардамшуугаар дуугарна.

- Хаантиш байгаа hаамнай, Онгой нютагай бэшэ бэзди.

- Нютагаемнай юундэ муушалбат? Тиижэ байнхаар, манай нютагаа айлшалха дээрээ бэшыйм аал? Ерэхэ байгаа hаатнай, манай ёохор наада хаража шагнажа, ёохор соомнай ябалсажа, болоо hаатнай - маандые жаргуулхат.

- Танай Онгойн ёохор наадантнай хаража ехэ золшье бэшэ гэжэ hанагдана, зугоор манай Бухэдэй ёохор хадаа, бухы Унгын гол соогоо эгээ шанга, эгээ зугаатай гэжэ гэлсэгшэ бэлэй … дуулаа бэзэт?

- Дуулааш hаа дуулаа бэзэбди, хари манай хубуудууд хадаа бухы Унгын голой эгээ шанганууд, эгээ бэрхэнууд гэжэ, суутай бшии даа, тэрээнээ зубшообээ байха - аргабээ болонот.

Аюгай тиижэ оорынгоо нютагай хубуудые магтахадань, шалюур басаганиинь тэрээнээ нэгэ заа болюулахаяа hанажа, бури бардамаар дуугарна

- Дуулаабёойльди. Онгойн хубууд бэрхэнууд гэжэ туруушынтие дууланальди.

- Хубуудыемнай тухай дуулаабээ хадаа, манай тургэн хурдан моридыемнай дуулаа бэзэт. Манай мориднай жэлэй урилдаанда хоердхиёо боложо, баранай урдаа гарана.

Гурбан басагад гурбуулаа бэе бэеэ хаража энеэлдэшэбэ, тиигээд шалюурынь дахин ёгтолно.

- Амабээ эрэшни хушоороо ехээрнэ, хушэбээ эрэ морёороо ехээрнэ, дуулаабэйм аал таа? Ядаhан хушэбээ эрэ хундли морёор бу ехээрыт, оорыёо нэрээ бу унгаагыт!

- Зай басагад! Улуу юум дуугараа hаам, хулисоорэйт, зугоор энэ хубууемнай харыт … мэнэ-мэнэ энэмнай абарга болохол. Иимэ Бирхаандли хубууд нютаг соомнай хахашынь болохол байха. Харыт hайса энэ хубууемнай!

Гурбан басагадууд гурбуулаа тархияа эргуулээд, Бирхаангаа хаража захалба. Тэдэ гурбан басагад соогоо эгээ саана байhан, сагаахан шарайтай, шэнэхэн хуhандли нариихан бэетэй, хоер мойhон хара нюдоороо турд гээд лэ, хурса хотигоор сабшаhандли, Бирхаангаа суу хараад, ехэ анхаралтайгаар толгойhоонь захалаад, газар хурэтэр сэгнэжэ абаба. Басаганайнгай гое шарай, гое бэеыень харашоод, Бирхаан толгой руу мунсадуулhан зангаар хахашан алдаад, амии буглоод, гараа хулоо худэлхэёо болёод, юумэ хэлэхэ аргагуй болшоо. Бэень туулган тумэрдли хундэ болобо, арай гэжэ хул дээрээ тогтошобо. Тэнгэриин дангинаа тэнгэр дээрээhээ буушоод, энээхэн басаган соо бэелшоо гу!? али яашооб?! али зуудэлнэм гу?! гэжэ бодолнууд толгой соо эрьежэ захалба. Шалюур басаганиинь хадаа, амаа буглэнгуй дахин дуугарна.

- Бообэйл (гэмгуй) байна хари, зугоор танай хэлэhэн угоор болоо hаа, бидэ: би Жабаагай Дари, энэ хажуудамни байhан Баадиин Хорло, тиигээд тэрэ саана байhан Золтын Туяа бидэмнай, энээхэн Бирхаан хубуунтнай абарга болоо hаань, бидэ танайдаа айшалжа еруужэбди.

- Ерэхэ болоо hаатнай, танииен ехэ ямбатайгаар хундэлгэтэйгээр угтахабди, ёохор наадан узуулхэбди, манай бэрхэ хубуушы харуулхабди, магад инаг амраг хубуун олдохоб танда.

Аюгай угэнууды унэншэжэ ядаад, шалюур басаган нэгэ тимэ маргалтайгаар дуугарна.

- «Алдар соло ехэтэй, шадал хаба барагтай» гэжэ гэлсэдэг, хари танайдаа ерэжэ, ехэ бэрхэ хубуушыетнай хараад узоод, сэгнэлхэбди.

- Зай зай тиигээрэйгты … басагадууд …

- Зай баяртай хубууд!

Нугоо хоер басагадниинь шалюурынгай hуулээр хоюулаа нэгэ гэhээр лэ, толгойгоо дохёогоод абана. Аю тэдээндээ баhаа харюу табижа угэнэ.

- Бяартай баяртай басагад!

Тиижэ хэлсээд, басагадууд дам сааша энеэжэ хухижэ байжа, оорынгоо харгыгаар саашаа ябашана.

***

Тэдээниингэй ябахалаар лэ, Аю Бирхаандаа хандажа, зоболонто шарай узуулжэ, дуугарна.

- Зай, манай нютагаемнай нэрые унагаахабёо бэзэш? Харыш энэ Тангадайтия, бухэ гээшэнь! шамhаа холо бухыйма, хунууд хэлсэнэ «энэшни дылдэдэгбээйм». Урзандан тэрэшни Эхиридэй Шэбшэ ехэ баатарые унагаагаа.

Бирхаан муноохи, Бухэдэй гурбан басагадайнгай: «Айшалхаяа еруужэбди» гэжэ угоороо урмашуулhан хун, зоригтойгоор дуугарба.

- Онгойн нэрые унагаахабёольби даа.

- Зай зай ехээр бу онголзоо: « Тургэмэл мориншни, холо ошодогбэйма» тэрээнээ бу мартаарай.

- Бу айгаарайл даа … Аю … Тангадайтияа нэгэ дати унагааха арга хушэ олддохол, бурханай хушоор тэрээнээ даруужам.

Бирхаангай онголзуур зугаае наада барижа Аю хаяба

- Зай … тиинаа бэзэш даа.

Тиижэ хоер хубуудэй зугаалжа байтраа, hуулшын барилдаагаа хэхэ, хоер барилдаашадые урижа, хэнгэргэ дуугарба даа. Бирхаан эдэ гурбан басагадай хэлэhэн угэнуудыен ойндо хадуугаад, шэбшэнэ: «Минии дылэжэ абаа hаам, эдэшни магад манайда айшалжа ерэхэ юм, магад энэ дангина-басагаа дахин харахамни».Тиимэ бодолдо абтажа, Бирхаан урмаа ороод, бури хушэтэй болоно ха, барилдахаяа гараhан хун, барилдажа байгаад, дылэжэш шаданагуй, дылдэжэш болногуй. Тиижэ байтраа, нэгэ мэдэхэдээ арай гэжэ дылдэн алдашаба. Тангадай Бухэшни Бирхаани толгой доошон дараад, хузуунhээн убэртэлоод бажуушаба, тиижэ абаад Бирхаангаа газар дээрээ унгаахам гэжэ, бухы бэеэрээ даража захалба. Даража-даража байна, унгаажа шаданагуй, тиимбээрээ Бирхаан бухы хушэёо гаргажа, хайшан гээд лэ нэгэ hонёор эрьеэлдээд, Бухэёо эм дээрээ ургэhэн хун, тэрээнээ тал дээрээ хаяадхина. Онгойхи зон шангаар хашхаралдажа шууяалдажа, аргагуй ехээр баярлажа хухилдэжэ оробо. Иигээд лэ Бирхаамнай жэлэй барилдаандаа абарга болобо. Бургэд-хатараа хатаржа абаад, Бирхаан уреэ зээрдэ-мори хуртэшэбэ, тэрээнээ хазарhаан барижа, абаргын магтаал дуу шагнаха баатай хун, бэе ядаагажа барижа, hэмээхэн Бухэдэйхи тээшэ харажал шагаажал байна, дангина-басаган харагдана гу, угы гу?!

***

Тиин байтраа, найр нааданшни саашаа, мори урилдаан тээшэ болобо. Гуйдэлэй эхин эсэс хоер нэгэ газарта болоно, урилдаагай харгыниинь хадаа талын зуун захаhаа эхилээд, ундэр добо тойрожо эрьеэд, hооргоо талын зуун захада ерэнэ, тиигээд лэ ябадагыйм. Хунууд ехыншээрээ эрэшуул юм, мори урилдаан тээшээ таталдажээ эхилбэ. Ябаха зуураа эрэшуулынь муноо болоод унгэрhэн барилдаагаа зугаалдажа сэгнэлжэ, аалиханаар томоотойгоор бэе хоорондуур дуугаралдажа хоорэлдэжэ ябана, Бирхаангаа магтажа, ехэ хуштэй бэеэрээ Бирхаанhаа холо бухэ болохо Тангадай Бухэёо голожо байгаад, зугаалдажа гэшхэлдэжэ болоно. Тэрэл хоорондуураа зарима хунууд, ехыншээрээ залуу эхэнэрнууд залуу басагадууд, ёохороо бариха аалиханаар талмайнгай урда заха тээшээ боложо таталдажа эхилбэ, муноо болохо ёохороо хоорэлдэжэ зугаалдажа байна. Тиижэ байтраа гэнтэ мори урилдаашадые урижа, урилдаагаа эхилхэ, хэнгэргэ гурбадхияа дуугарба, нэгэ заа hуулээр урилдаан захалба, морид гуйлдэбэ даа. Онгойхи Дадуугай Ерэнсэ бэеэр заахан залуу шуран хубуун, шаргал морёор урилдаба. Эгээ шанга урилдааша бэшэ аад лэ, тэрэшни бултанай дундуураань ябаа, ехэ хойнтожошье таhараагуй, уряагшаа урдааш гараагуй, дундуурань ябажа байгаад, дундуураа ерэбэ даа. Урилдаагай унгэроогуйдэ, зарима хунууд ёохор наада нэжээд зааханаар татажа ябуулгажа эхилнэ. Ехэ шанга ёохор болоо. Хунууд олоороо, балшар наhаhаан захалаад – наhажал наhан хурсэр бултадаа суглараад, удаан, харанхы соо гал туудэг гаргаhан зон, уур сайсраа наада-ёохор хатарhан байгаа.

(Н.Лхасаранова)

Одод доро гайхан удэрнууд, ододындли олоороо ушархан

Усоон юм hэлэжээhэн сэбэрхэнгэй сэбэрхэн

Шистолоогой дээрээ сэнтир яас

Одод доро гайхан удэрнууд, ододындли олоороо ушархан

Суу соо юумяа шэлээ шэлэн, сэбэрхэнгэй сэбэрхэн

Шистолоогой дээрээ сэнтир яас

Одод доро гайхан удэрнууд, ододындли олоороо ушархан

Суутай юумяа олоор дуугаржа, зугаалая сэгэй сэгээн

сэбэрхэнгэй сэбэрхэн

Шистолоогой дээрээ сэнтир яас

Аларь Бохан холыйма арбаад модо талтайма

Ахай муноо холыйма hанаа зурхоор дутэйма

hанаа яагаад hануулхам даа, hанахал байжа яжалшаб хаб яас

Тогоо манай hабастайба, далай тургоор hэристэйба

Дээдээнь манай эргэстэйба дундоор hанаха hэргэстэйба

hанаа яагаад hануулхам даа, hанахал байжа яжалшаб хаб яас

(анс. «Магтаал»)

Ангарын захаа хайлуулха, алтан шара нарамнай.

Алаг зурхыем уяруулха, энэ hайхан наадамнай.

Унгын захаа хайлуулха, унэгэн шара нарамнай.

Уян зурхыем уяруулха, энэ hайхан уетэмнай.

Ангарын хээрэ хахалжа, алтан таряа ургуулая.

Аша гушая ниилуулжэ, турэлоо хойшо ябуулая.

Унгын хээрэ хахалжа, унэтэй таряа ургуулая.

Урэ хубуу ниилуулжэ, омог саашаа ябуулая.

Хара булга бэдэржэ, хойто тайгада ошобольди.

Хадам басагаа бэдэржэ, хариин газар ерэбэльди.

Боро булга бэдэржэ, баруун тайгада ошобольди.

Баабайн басагаа бэдэржэ, энэ танда ерэбэльди.

Талын ундэр хададаа, гарахаб гэжэ бу hанаарай.

Гое hайхан хубуудээр, амархаб гэжэ бу hанаарай.

Айля ургэн таладаа, абярхаб гэжэ бу hанаарай.

Аятай бэрхэ хубуудээр, сэнгэхэб гэжэ бу hанаарай

Унгын Зуунгар гол

Халуун ороной харайжа ябаhан агта хулэг шэнги тургоор, халуун нажаршни ябажал унгэржэл, намар тээшээ боложол байна. Намар саашаа ябажа, аалиханаар ниидэжэ ябаhан аянай шубууддли ааляар, убэл тээшээ таталдажа, убэл руу орожо захална. Тиигэжэ байтраа, хуйтэн убэл ерэбэ. Нэгэ удэрэй, эгээ хуйтэ дээрээ, жабарлажа бордоhолжо шуургалжа байхадаа, бухы амитанай хорогдоод угы болоод, газаагаа гараха дураа шэнгэшоод байхадаа, хунэй газаа гараха, юумэ хэхэ ядуу тулюу болобо. Убэлэй эгээ хуйтэн саг ерэбэ. Баруун буряадуудай, Нухэд гэжэ аймагай, Унгын ехэ голой, эгээ баруун захаар дэлгэрhэн, Зуунгар гол гээшэшни анханаhаан хойшо ехэ суурхажа солоржо байгаа. «Зуунгар» гэжэ нэрэ гээшэшни Чингис-хаанай уёор бии болоhон байгаа, агууехэ хаанай зуун гарай сэрэг, «Зуун гар сэрэг» гэжэ нэрэ абаhан туухэтэй байhан юм. hуулдэ «Чингис-хаан» гурэнэй hандаржа бутаржа байхадаа, «Зуунгар сэрэгэй» хунууд оорынгоо гурэн соо сугларжа, оорынгоо сэрэгэй нойонгоо сагаан hэе дээрээ ургоод, тэрээнээ «Галдан Бошогто ехэ хаан» гэжэ нэрлэбэ. Тиижэ баруун монголой «Зуунгар» гэжэ гурэн тогтошоо.Энхэн амагалан hуужа байтраа, зуун тээhээ Халхас-монголой Алтан ехэ-хаан добтожо оробо. Галдан Бошогто-хаан тэрээнтэй хоер дахи дайн хэжэ абаба, туруунхи дайндаа дылээд тэрэмнай ехэ ургэн газар эзэлбэ, зугоор хоердхи дайндаа дылдээд, гэдэргээ сухариба. Галдан Бошогтын мэдэлэй хунууд хадаа сухари сухриhаар лэ, мориной тубэргоор нуу нууhээр лэ, Ангар ехэ мурэн хурэтэр ерэбэ.Ангар шадарай, зоолхэн ногоотой газар юум, арюун уhатай ургэн мурэн юудые hайхашаагаад, бууса хэжэ абаад лэ, хунууд тубхинэшэhэн байгаа. Тиижэ болоод, Зуунгарайхидшни оорынгоо «Зуунгар» гэжэ нэрээ мартаагуйгоор, энээхэн hайхан газар, hайхан гол юуен «Зуунгар-гол» гэжэ нэрлэбэ. Иижэ баруун монгол гурэнэй нэрэшни, иишээ Ангар дээрээ нуужэ ерэбэ. Тиихэдээ Ангар ехэ-мурэн луу урдан орохо Адисса гэжэ зуун-мурэнэй шадар газарые Онгой-яhанай - манай шуhымнай элинсэг хунууд, эзэлhэн байгаа, тэрэ тала соо тогтоhон улас юум хадаа «Онгой-улас» гэжэ нэрэтэй болобо. Иимэ туухэ ушар дайрагдаба бэлэй.

***

Унии сагай урда, Онгой талын баруун-хойто захада няалдашаhан, хоер хабтагар боориин хоорондуур хабшуулhан, нэгэ ехэшье бэшэ, багахан газарай утэг тубхинэжэ, айл тогтошоhон байгаа бэлэй. Тэрэ айлайхи хадаа, хоер хабтагар боориингай - урда боориин хаяадаа, хойшо хэлтэгэр, наян жэлээ сагаалжа абаhан, унии сагай наранда шаруулжа, hалхинда сохюулжа, бороондо норожо эсэшэhэн, хара боро унгэтэй, заахан, бури хуушан «Урда соол» гэжэ нэрэтэй, найман ханын модон гэр унии заяагай бодхооhон байгаа. Жэл жэлhээ хойшо байжа байгаад лэ, тэрэ гэршни тойроод ябаhан хунуудэй ажабайдал заяа юумэ шагаажа хаража байгаа хари … тэрэмнай.Энээхэн гэрээ унии сагай урда тээ Забтир-баабай бариhан байгаа. Муноо тэрээнь соо хадаа хэнииншь hуухагуй, миин лэ гозойгоод байха юм. Забтир-баабай, «Дархан-тэнгэрэй мургэлтэй, Задагайн хубуун гуулэhэн, Забтир дархан-баабай» гэжэ нэрэтэй хун ябаа, наhаараа ехэ дархан-боо хун байгаа туухэтэй тэрэмнай. Муноошье болотор тэрэмнай уг гарбал соомнай абарагша-hахигша юм.

Забтир дархан-баабайнгай урэншэ hалаа

Забтир дархан-баабайнгай дурбэн хубууд соо эгээ ехэ хубууниинь Жаабай болоно. Гэрлэхэhээ урид, Жаабай будуун модоор, ехэ ургоор, найман ханатайгаар, Урда соолhоо хойшоо болохо, оорынгоо гурбан дуу хубуудээрээ «Хойто соол» гэжэ бариба. Жаабай гэрлэhээр табан ухибуудтэй болоод, наhаагай богониш hаа, наhаараа тэрээн соогоо жаргажа ажаhуугаа.Жаабай эгээ туруунхи Шариихан гэжэ басагатай болоо, тэрэшни хадаа эртээр хадамда гараад, ехэ баян хунэй бэрээхэй болоод, буряад ёhоороо Асын Улей гэжэ нютагаа ошоод, тэндэ долоон ухибуудтэй боложо, ехэ баян амагалан, будуун тарган, жаргажа байгаа. Хадамда гараhаар лэ, тиишэ мордооhоор, тэрэшни нэгэ дахи туруушын хуугээ дахуулаад ерэhэн байгаа, ондо ерээгуй. Буряад ёhо ямар хатууб даа! хадамда гараhан басаганшни оло дахи, даб гээд нютагаа ошохогуй байдаг байгаа.Шарииханhаа доошо Жатьха ехэ хубууниинь турэбэ, эгээ бэрхэ эгээ томоотой юм тэрэшни, адуу малаа бариха бэрхэтэй, ажалдаа шадалтай, хунууд соо ябахадаа ямбатай, ехэ бэрхэ хубуун болошоо, эхэ эсэгэеэ баяруулдаг, тэдээнээ ехэ найдуулдаг байгаа. Жаабай тэрээндээ ехэ найдалтай байгаа, дуунуудаа орхихогуй гэжэ, минии угээдээ тэдээнээ дэмжэжэ ургэжэ ябаха болохо гэжэ, шэбшэдэг байгаа. Жатьхаhаа сааша Бирхаан гэжэ, хоердхи хубууниинь бии болобо, нюдоороо тэрэшни дулаан, зурхоороо зоолхэн, зангаараа аалихан хун, зааханhаанш тэрэшни эсэгынгэй хуур соо ябадаг хун бэлэй, эсэгынгэй зурхыен дулаалажа байгаа хаим даа. Энэ Бирхаан гээшэшни – минии алтан хайрата ехэ баабаймни юм. Бирхаани hуулээр Жаабай бага хубуутэй болобо. Жагтан гэжэ тэрэ хубуун ехэ шанга зоригтой, бэеэр задарюун, хушоороо угаа бухэ юм, амандашье муу болоогуй, хуу ёгтолжо дутахагуй, уеэтэн соо хадаа эгээ урдаа ябадаг, тиимэ шанга хубуун.Эгээ hуулээрэнь Жаабайнхи одхон-басагатай болоо. Шаарай басаган одхон хадаа, эрхэшэг зантай юм. Нюур шарайдаа сэбэрхэн арюухан аад лэ, галдли тургэн, зурбулзуур басаган. Тогтуургуй зантай хун хадаа, юунhааш айха гэжэ ойлгодоггуй! Иигэжэ, Жаабай-эсэгынгэй табан ухибуудтэй боложо, жаргажа амагалжа байтраа, саашаа иимэ байдал ушарагдашоо.

***

Жаабай hамгатаяа хоюунда уни ябаагуй, эртээр бурхандаа харишаhан байгаа, хоер. Гэр соо хадаа эгээ ехэ хубууниинь «Жатьха-ахай» гэжэ гэрэй эзэн болоод, залууhаа хойшо дуунуудаа татажа ургэжэ, айлай эсэгэ болоод, ябадаг hэн. Жатьха-ахай энэ зун гэрлэшэhэн байна. Нютагайнгай бэрхэ басагаа абаад, жаргажа байна. Жатьха-ахай hамга абаха дээрээ ехэл тудашоо hэн байна, олон басагадыгаа шэлэжэ-шэлэжэ абаад, тон бэрхые олоод, тэрээнтэй гэрлэжэ тогтоhон бэлэй.Айшхан hамганшни Онгой-уласта табан ухибуудынгай айлай басаган. Эхэ эсэгэтэй юм, дээрэнь нэгэ ахайтай, доошо дурбэн басагад соо эгээ ехэ эгэшэ болоно. Даруухан томоотой зантай, улуу хэрэггуй зугаа дуугарахаш угы абаритай, Жатьхатайгаа таарашаhандлил хэбэртэй.Гэрлэхэhээ урид, Жатьхашни томоотой хун, гэрээ бэлдэжэ, хоер дуу хубуудээрээ нарhан модоор эсэгын гэрээ зэргэлээд, оорынгоо гэрэй найман ханын тура бодхоогоод, тогтооhон байгаа. hамга абахадаа, hамгаяа бэлэн гэр соогоо асарба. Ахадуудай хоорондуур тэрэ гэрэньшни «Баруун соол» гэжэ нэрэ абаба.Дуунуудниинь хадаа эсэгынгэй Хойто-соол соо улэнхэй. Тиигээш hаа, хуу баран гурбан ахадууд дуу басагатайгай сугтаа, нэгэ ажахыгаар hууна. Ажахы соогоо зуун гарсар толгой малтай, нэгэ hурэг адуутай, хони ямаади хадаа, хэншье тоолоогуй, хэдышье байгаа hаа, ябаа даа ябаа. Эшэхэ яаха шалтагаангуй, зобохо яаха тубэггуй, иигээд лэ hуугша hэн лэ.

Бирхаан тухайгаа хоорэлдоон

Энэ хуйтэн убэлэй, нэгэ юрын удэроор лэ, удэшын «морин сагта» эсэгын гэрэй Хойто соол соо Жаабайн ухибууд, Бирхаанhаань бэшэ, Бирхаан адуундаа - Улэнтын дайдадаа гараhан, хуу баран сугларанхай байшаба. Гэрэй дунда бороор бариhан, дээрээhээнь шэрэм хушалгаар хушаатай, тухэроохэн, бэеээр ургэншэг тиимэ, тагтар гуламта носожо, аалиханаар аhажа, хунэй дуулдахагуйгоор шааяжа, дулаа хаяжа байна. Гуламта дээрээ хоер тогоон табяатай, тэдэнь соогоо «юум даа? шулэ гу? юум гу?» шэршэгэнэжэ, ууралаа хаяжа, мяхатай гоогатай амтатай унэроо гаргажа, улэн хунэй дурые татажа, нэгэ юм бусалжа байна.Эрэшуулэй талада Жатьха-ахаймнай адуугай зэбсэг дархалжа байhан хун янзатай, аалиханаар томоотойгоор юумэ хэжэ hуунхай. Жатьхын хойно, уудэнhоо эгээ саана, Жагтан арhан элдуур дэргэдэнь модон hуури эзэлhэн бэеээрээ, ухэр арhаа элдэжэ-элдэжэ эсэшэhэн, амаржа hууна.Эхэнэрэй талада хадаа, Жатьха-ахайнгай hамган Айшхан-ахадай олбог дээрээ hуугаад, гар-тээрмэ баринхай, талха татахаяа тухоорhэн хэбэртэй хаш даа. Эгээ багань Шаарай арбан табатайхан басаган, бухы гэр соогоо иишэнь-тиишэнь гуйгоод лэ, хари югээ хэнэб даа!? ойлгохогуйш, нюдэнэй урдуур шурд-шурд гээд лэ зуралзана. Тогтуургуй зурбулзуур басаган, юун гэхыймш даа!? Юумынгай абдар нээгээд-хаагаад, досооhоон юумяа гаргажал, hооргоо тэрээ руу хэжэл байха юм, зарима хубсаhаа умдэжэ туршаха юм, гэр соогуураа нэгэ хэды соо ябаад, тэрээнээ hооргоо тайлаад, абдар луу хэхэ юм.

***

Жатьха-ахайн шарай зоболонто янзатай, таг дээрээ hуужа байтраа дуугарна.

- Адуу малаа хаража, Бирхаан яагаа удаан болоноб? Баруун жалгаhаа малаа гаргаха, наашаа туугаад, хотон соо оруулха гэжэ, хэлээ hэмби.

Жагтан тархияашье ургоогуй hууhаар лэ, тургоор богонёор дуугарба.

- Тэндэhээ гаргажа ядаhан байха болохо.

Жатьха-ахай гайхашоод, Жагтанhаан асууба.

- Гаргажа ядаха гэжэ, хайшаа юм бэ?

Харюу угэ хулеэжэ ядаад, нэмээ.

Энэ Бирхаамнай, нажарhаа хойшо тад ондо болошоо, юумэ хэхэдээ нэгэ урмабээ, залхууршаhан хундли, туухэй талхандли пилхайшоод ябахыйма.

Айшхан-ахадай Жатьхын hамган болохоhоо хойшо, hайн зантай зоолэн зурхэтэй нухэрэйнгэй дуу хубууен хододоо моорэдэг хун аад, муноо баhаа моорэжэ абана.

- Дурандаа тиижэ ябахыйм аал? Туухэй талхандлил ябаха болохо гэжэ, миин гээд болдогбэйм даа, нэгэл шалтагаантай болоhон байха. Нэгэл юумэ болоо байха.

Жагтан нюдоо мэхэтэйгээр халта онёод, Жатьха-ахай Айшхан-ахадай хоероо хойн хойнhоонь лэ ээлжээрээ хараад, ёгтолно.

- Шалтагаанай юум байгааб гэжэ … мэдээтэйм ааб даа!

Жагтанай ехэ таатай угэнуудые ойлгожо ядаад, Жатьха-ахай бури гайхалтайгаар дуугарна.

- Ямар тиимэ шалтагаан байгаа юм бэ?… садхалан, тарган, адуу малаа хаража, хундэ ажалш хэнэбээ … тулеэндэш гардагбэйма, хоердхи жэлэй тулеэндээ ши Жагтан гаранаш.

Бирхаангаа дахин моорэжэ, Айшхан-ахадай нухэртоо ойлгуулна.

- Ганса тэрээгуур байха гу даа?! Хунэйшни тэнхээ алдаад байхадаа, олон шалтагаантай байдаг ха юм … хунэй зурхэншье хахаржа, сэдьхэлшье унажа байдаг, хун бузартажашье болдогыйм.

-hээ даа! … али бузарташоо гу даа … нээрээ

Жагтан залууhаа балшарhаа хойшо аманда бэрхэ - хэрэгтэй газараар нэгэ юум хэлэжэ торохогуй, тэрээн дээрээ ехэ ёгтомор хун - хуу ёгтолхо ядадаггуй, амандаш хурса, ухаандаш тургэн, тиимэл зантай хун юм. Муноошье баhаа Бирхаани нэрыень малтаха хухёотэй, ехэ ёгтотойгоор дуугарна

- Юу бузартахыйм даа! Шаргалай Аюе дахаад хоюундаа hэмээхэн хэндэш дуулгаабэер Бухэд тээшэ дарадагыйма эдэшни, ахайн шалтагаанииньшни тэрээ руул байха болохо.

- Тэрээ руу юугаа бэдэржэ дардагыйм теэ?

- Юугаа бэдэрхыйм даа Жатьха-ахай! басагадаа бэдэрээбээ яахыйм.

- Шудьхэр мэдээб доо тэдэнээ! юуниинь болодогыйм - гээд Жатьха-ахай дурагуй янзаараа юумэ хэлэхэеэ болибо.

Хажуугаар зурбалзажа гуйлдэжэ ябаhан дуу басаган Шаарай ахашуулай хоорэлдоон соо ороогуй байха - аргагуй хун ха юм даа, Жатьха-ахайдаа хандана

- Жатьха-ахай, уржа удэр Шаргалай Долгор манайда ерээд, hэмээхэн намда иигэжэ дуулгаба: «Аю-ахаймнай танай Бирхаан-ахайетнай дахуулаад, hэмээхэн Бухэд тээшээ дараhан байгаа».

Дуу басаганайнгай угэ дэмжэжэ, Жагтан дахин оорынгоо hанамжыен ахайдаа тулхижэ абана.

- Ахай! Бирхаамнай нажарай найр болохоhоо хойшо, Аюе дахаад hэмээхэн, адуундаа гарахамнай гээд, зуураа Бухэд тээшээ дарадаг гэжэ, Онгой соомнай унинэй лэ зугаа тарана. Бирхаани тэнхээ алдаhанай шалтагаан гээшэш Бухэдтэ hууха болохо. Нэгэ инагтай болоо ха, тэрэшни.

Жатьха-ахай Жагтанаа балайшье унэншоогуй, маргажа байгаад дуугарба.

- Хэн мэдээбоо!

- Нээрээ хэлнэби Жатьха-ахай, энэшни нэгэнтэй болоо байха.

Халта хулеэгээд, Жатьха-ахай саашаа дуугарна.

- Бухэд нютагаа ошоод, эдэшни юугээ бэдэрнэ, юугээ хэжэ сагаа унгэргэнэб теэ?

Абяагуй hууhан, Айшхан-ахадай оорыёо угэ оруулхаяа бодобо.

- Юугээ хэхыйм доо?Залуу басагадаар уулзажа орёолдожо, ёохор наадан хатаралдажа зугаалдажа, инагаа золгожо уулзажа байгаайм ааб даа.

Жатьха «hм» -гэжэ дуу гаргаад, ехэ дурагуйгоор hамгаяа эшхээжэ хэлэнэ

- Хатаралдажа зугаалдажа … иигэжэ тоомбээ ябаа болобол, тэдэнэй харгыниинь богони байха. Адуугаа харахын оорондо, хатаралдажа зугаалдажа ябаха … hонин зон гээшээб!

Ахашуулай хоорэлдооhоо таhарха дурагуй, Шаарай залуу наhатай хадаа, шэбшэhэнээ hанаhанаа сэхээр ябуулгадаг юм, сэхээр хэлхэдээ хуу уурлуулдаггуй. Муноо баhаа тэрэ хоорэлдоон соогоо ороно.

- Жатьха-ахай! Та адуундаа Бирхаан-ахайтай манай хоюулаемнай хамта эльдеэгыт, битнай ахайнгай тухай хуу мэдээд, хуу узоод абахаб, ахайгаа оорыёошье hайса мушхаад абахаби.

Зурбулзуур басаганай зугааен наада ёгто барижа, Айшхан-ахадай халта энеэбхилжэ абаад, мэхэтэйгээр дуугарна.

- Ээ … ехэ зуб хэлнэш, басаган! Заал ошохо болоолш даа!

Жатьха-ахай ухаа алдаад, адуугай зэбсэг дархалжа байтраа, тэрээнээ орхёод, толгойгоо Шаарай тээшээ эргуулээд, дуу басагаяа аргадана.

- Болииш басаган! хайшан гэнэш? адуу гээшээшни эхэнэрэй ажал бэшыйма. Залуу басагадай адуундаа гарахые хэзээ дуулаабши? Хууд юун гэхыйм? Жаабайнти айл адуундаа басагадаа эльгээхэ болоо гэжэ, бидэ наада-энеэдэ барюулхабди, тэрээнээ ойлгыш, намайе хадаа хунууд: «Жатьха зунтэглоо» гэжэ hанаха.

Охии буураагуй, Шаарай ахайнгай хууртэ аргадуулнагуй, оор тээшээ татана.

- Тиигээ hаа намайгаа Бухэд руу эльгеэгыт, миниингэй тэрээ руу хадаа, хани басагадууд бии, тэдэньшни Долгорой булэ-басагадууд болоно, нажар бухэндоо манай Онгой энээ руу ерэжэ, Шаргалайхинайда айлшалдагыйма, битнай тиишээ ошоод, тэдээнhээ хуу мэдээд ерэхэби.

Шаарайн тиижэ хэлэхэдээ, баран энеэлдэжэ, эльгээ хаталдажа абана. Тиимэ энеэдтэй Шаарайнгай зугааен шагнаад, баран уураа буураад hанаагаа амаража, зугаа хоорэлдоогоо бараад, бултадаа абяагуй болоно. Жатьха-ахай hуужа-hуужа байтраа, гэнтэ нэгэ юумэ hанаад лэ, хэлэнэ.

- Зай … битнай абгайда ошоод, абгайгаа хундэлхэмни, унинэй ошообээб, эзыгээш узэхэмни, эзымнай бэеэр муудашоод, мэндэнэй хойшо хэбтэжэл байна, Бирхааниш тухай абгайтай хуур угэ андалдахамни, магад юумэ хэлэхэнь, абгаймнай сэсэн хун байна.

Тиижэ хэлээд, Жатьха-ахай арhан дэгэлээ умдоод, толгой дээрээ малгай hуулгаад, уудэнэй хажууда нэгэ хэды соогоо зогсоод, зосоогоо нэгэ юумэ шэбшэжэ-шэбшэжэ абаад, газаа гарана.

***

Эсэгын талаhаа абабал абгайнар соо хадаа, Жаабайhаан доошоо гурбан дуу хубууд байна, тэдэнь соогоо эгээ ехэниинь Юхэн-абгай болоно. Абгайнхи холошье бэшэ, Адисса-мурэноор лэ доошоо дутэ ойрхон hуудаг юм, бэшэ абгайд хадаа мурэн зэргэлээд, нэгэ заа доошоо ондо тала эзэлhэн тубхинэhэн байгаа. Балшарhаан хойшо Жатьха энэ абгайдаа ехэ дуртай, абгайдаа ехэ тоотой хундэлгэтэй юм. Абгайнхиhаа ойро болоhон, ойро hууhан хадаа, Жаабайнхи ухибууд ходо Юхэн-абгайдаа ошодог байгаа. Уелэнгууд болохо абгайнхи гурбан ухибуудээрээ, бухэли удэроо баража, наадажа, жаргажа, алтан балшар наhаяа унгэргэжэ байгша бэлэй. Жатьха эрэш болоод байхадаа, Юхэн-абгайдаа хуйтэроогуй, ходо тэрээндээ ошоно, нэгэ юумын болоходоо абгайтай хуур угоороо андалдана. Тэрээнhээн боложо муноошье баhаа абгайдаа ошоогуй, гэр соо улэхэ, арганиинь оройдошье угы байба.

Арсалдаан

Айшхан-ахадай муноо татаhан талхаа hамаржа, ондоо торхо соо адхажа байтраа зогсоод, дуугарба.

- Ёой даа! энэ зугаалдажа байтараа hамаршоод, юугээ хэнэ гээшэбиб даа!? буруу юум соо адхажа абанам …

Таг дээрээhээ ондоо хуhан торхо абаад, тугаарай татаhан талхаа тэрээ руу адхажа абаад, тэрлигэй хормой хэжэрээд, нухэрэйнгэй хуушан дэгэл заhаха оехо, шара утаhаа, hурабша, зуу юумэ абаад, олбог дээрээ hууhан хун, оежо захална. hуужа байтраа нэгэ юумэ шэбшэhэндлил болоод, Жагтандааш хандан бэшэ, оортоош хандажа бэшэ, нэгэ тиимээ шэбшээри угэ дуугаржа абана.

- Нээрээшье, Бирхаамнай юун дээрээ ондо болошоо гээшэб? Урматай зоригтой ябагшаhан хун, гэнтэ урмаа алдаад, зоригhоо таhараад, хайшан гэhэн хум даа?

Арhаа элдэжэ hууhан Жагтан, балшарhаан хойшо Бирхаангаа жутоодог байгаа, муноо баhаа тэрэ жутоондоо абтаба ягааб!? Жутоо удхатай хуур дуугаржа эхилнэ.

- Урмаа зоригоо алдаhан ахай яахыйм даа!? Хултэй гартай бшии, багуулжа дортуулжа хун бэшыйма, энэ нажарай харыт даа ахадай, туды шанга барилдаандаа баарниие шуужэ абашоо. Тангадай Бухэшни хэды шангыйм даа! яажа тэрээниие дылэшооб!? биш тэрээниие дылэхэ байха байгаа губ, бэшэ гу, харин!? Бухэшни ехэл хушэтэй хун бшии.

- Дылээш дылээшбээ, хунэйшни урма зориг, эльгэ зурхэн байха, тэрээнээ алдаhан хун, хундли ябажа шадхабээ хаим даа. Эльгэ зурхэ алдаhан хунэй hанааншье дутуу байдаг, харыш! юумэ хэхэдээ, аалиханаар хэхыйм, тэнхээгээ алдашаhан хундли. Убээ … нээрээ, нэгэ юум болоод байна даа.

- Болоhон юуниинь, юум байхыйм даа, дурлаайм ааб даа. Найраар ябаhан хун, нэгэл юумэ олоо гээби. Иимэ олон хууд соо нэгэ hайхан арюухан золголдоойм ааб даа. Нэгэл hайхан дангинаатай улзаhан байха энэшни!

- Ёой даа! юун гээ шалюурыймш даа!? Дэмы дуугаржа бэрхэлши. Хунууд хэлэдэг «гарын юум хэхэдээ олзотой, амын худэлхэдоо гарзатай» гэжэ, тэрээнээ мэдэхэ байгаа hааш, hайн байха байгаа.

- Убээ, хулисыт даа, ахадай! Улуу юумэ хэлэhыйм аальби? … хэлээбёоб, мэдэhэнээ хэлэнэ хаим би. Онгой соомнай хэды олон хубууд иижэ ябана, дурлашоод лэ, умдэн соогоо табиhандлил, хулоо астайлгаад алсайжа, юумэ хэжэ шадахаяаш болишоод, хунэй наадан болоод, ябаха юуд.

Жагтанаа хялан хаража абаад, Айшхан хаяна.

- Аман гээшээшни! …

Саашаа хундоор амилаад, дуугарна.

харин зугоор хэлэхэдээ тиигээ яагааб? ... тиигээш hаа, бидэ яахаа зомбибди!?

- Яахаа яахашбээ теэ … энээнииешни гэрлуулхэ байгаа.

- Хари … гэрлуулхэ болоо, яагаа гу?

Тэрэ зууртаа хажуугаар ябаhан Шаарай, Жагтанаа дэмжэжэ абаба.

- Гэрлуулэе гэрлуулэе Айшхан-ахадай, ахайгаа гэрлууулхэ болоо hаа, найрлахабди, найр наада болохо, ехэ hонин байха.

Шаарайнгай нюуса-бодол угы, залуу хунэй сэхэ зугааен ёгтолхоhоо бэшэ Айшхан-ахадай юун гэхэ юм даа!? Ёгтолон хэлээ губ даа.

- Хари тиихэ байгаа даа … шимнай басагаа, найр наада шэбшэйм аабш даа, ондоо юу байхыйм.

- Ахадай, найр наада hонин бшии, олон хун суглараад, дуу дуулаха, хатарха, ёохоролдохо, би ехэ ёохороо харахаш шагнахашье дуртайби.

- Дуртай баймбээр яахабш, залуу бшииш, бидэшье залуу наhанда таанарhааш улуу, яhала найр наада газар ябагша hэндил даа баhаа.

Тиижэ дуугаралдажа байтраа, Айшхан-ахадай гэнтэ бодоод, хэлэнэ

- Зай Жагтан, уhандаа ошохо болоолши даа ... уhамнай барагдахаяа hанаа, би муноо тулеэгээ асаржа, гуламтаа тулихэм, удэрэйти эдеэгээ шанахам … гэрнайшье хуршэбэ.

Жагтан арhаа элдэжэ-элдэжэ hуугаад, шалашаhан бэе тэниилгэжэ абана, шалаа гаргаад, газаа гарахаяа хубсаhалжа тухооржэ оробо. Хубсаhалжа абаад, хунэгоо торхо соо hуулгаад, торхо гартаа баряад, газаа гаршаба. Айшхан-ахадай, муноохи иишэнь-тиишэнь гуйжэ зуралзажа ябаhан Шаарайдаа хандажа, энэ басагаяа эрхэлуулхэ зангаар урихан дуугаар хэлэнэ

- Зай … шимни басагаа … Атуутайнда ошожо, Даади утоо-иибиидэ мэндыемни хургэтёод, дэгэлээ оехо хара утаhаа эреэрэй ла, утаhамнай барагдаба.

Ахадайгай хэлэжэ дууhаагуйдэ, тэсээбэри угы Шаараай

- Зай, гээд Айшхан-ахадай, тиигуужэм! урматайгаар дуугараад, ниидэжэ ябаhан нашандли тургоор, гэрhээ хийдэжэ гараба. Айшхан-ахадай гансаараа улоод, хубсалжа захалба, хубсалhан бэеэрээ, иишээ-тиишээ газаашаа-досоошоо орожол-гаражал байна. Тиигээд лэ тулеэ оруулаад, гуламтын галаа бадараагаад, бага тогоо руу хэршэhэн мяха хээд, гуламтын амhар дэргэдэнь набтархан таг дээрээ hуушшаба. Амhарай хаалгыен нээжэ абаад, гал руу шагаажа, юугээб даа hанажа шэбшэжэ, уряанти бэри-басаганайхи дуу ехэ гунигтайгаар хайрамтайгаар татажа оробо.

Бэриин дуу

Добын харгы холгоотой дошхон бороё татаад гээрэй,

Дайда гээшэнь хатууш байха бэе дараад ябаарайлши.

Уулын харгы холгоотой унагша бороё татаад гээрэй,

Улад зониинь хатууш байха хараад узоод ябаарайлши.

Хадын харгы холгоотой хатарша бороё татаад гээрэй,

Хариин хадамууд хатууш байха хараад узоод ябаарайлши.

Хуршын хуур

Дуугаа бараад, Айшхан-ахадай дуугай болошобо, гунигтайгаар гал руу хараад, хоер гараа забилhан, олы юумэ шээбшэжэ hууна. Тиижэ байтраа, хуршэ айлай бэеээр наhатайшаг Олзын Шаргалай hамган, Бирхаанай хани-хубуугэй шуран Аюгай эжыниинь, Дари-эзы будуун томо бэеэрээ шууяатайгаар абяатайгаар, хундоор амилжа, гэр соо ороод, баарние мэндэшэлнэ.

- Мэндоо … амар мэндэ, сайн!

Халта дохёод, Айшхан дулааханаар мэндэеэ харюулна.

- Мэндээ … мэндээ … Дари-эзы, наашаа орожо, амаржа hуугыт даа … хайрлыт.

Дари-эзы нэгэ хэды соо амяа амаруулжа абаад, гэрэй эхэнэрнуудэй тала руу гэшхэлдэбэ.

Эзыгэй hууhан хойно Айшхан тэрээндээ хандана.

- Зай Дари-эзы, бэеынтнай энхэ элуур хэр бэ?

- Бурханайл уршоолоор, иигээд лэ ябанальди даа.

- Малаадайтнай тугалаабэй? Тугалхаяа уды гу?

- Тугалаабээ байна, хари. Энэ муноо тугалхаяа байhан аад, биишье оороо бэеэрээ тугшаршоод, оройдоо юумэ хэжэ уртахаяа болиhон хум байнам.

- Югаа зугаалнат!? Юум болошоо гээшээб?

- Хубуумни энэ нажарай найр болхоhоо хойшо гэртээш байхаяа болёод, Бухэд тээшэ буляалдажа эрмэлзэжэ байна, гэрэй ажалаашье hайса хэхэеэ болёод, тиишэл ходо ошоод лэ: … «Хэрэгтэйб – хэрэгтэйб» гээд удэроо барана. Муноо hаяхан баhаа тэрээ руу гараhан байна.

- Юугээ хэжэ, ямар хэрэгээ бутээжэ, тиишээ ябадагыйм теэ?

- Юу мэдхыймш даа, эдээниие: «Адуугай зэбсэг харахамни» гэжэ, тугаарай дуугараад, Бороёо унан тиишэ дараба даа.

- Манай Бирхаамнай танай Аюдли баhаа, энэ нажарайти найрта ябалсаад, бури ондо болошобо, гэртээ юумэ гу, али ажал юумэ хэхэдээ тэнхээ алдашаhан хундли аалин болошоод, юум дуугарахаяашье болибо, баhаа хайшан гэшоод ябадагыйм ааб даа.

- Бу мэдо…о эдэнииешни Айшхан, хайшан гэшэhэн зон гээшэб!

- Энэ манай Бирхаамнай ехэл хайртай байна, баарhан. Бэе зобошоо юм гу, али hанаагаа дутуу болоод ябана гу? Мэдэхэбэйш.

- Бузарташообээ гу?

- Хари … бузартажашье байжа болохо … гэhэн хун, Айшхан ургэн хабтагар модо баряад, шулэнэйхи талха элдэжэ захалба.

- Тиихэл-тиихэл эдэшни. Нажарай найрти туды олон хууд соогоо hайншье муушье ябалдажа байна бшии даа, эдээниин бузарташоо hаа болобол, гайхахабээш.

- Баарhад … гэжэ хэлээд лэ, Айшхан оорынгоо сэдьхэлээр Дари-эзытэйгээр хубаалдана.

- Минии «hамган болоод» ерэхэhээм хойшо, Бирхаан намайе нэгэш муугаар гу, али ууртайгаар хараабээ, хатуу угэ нэгэш дуугараабээ, ехэ зоолэн зурхэтэй хун байна. Хунэй хуур соо ябадаг … баарhан.

- Тэрэш тиим байн даа Айшхан, энэ Бирхаан гээшэшни зааханhаан хойшо ехэл тиимэ зоолэн, зурюубээ, аалихан хун ябагша hэн. Бэеээрээ бухэ аад, хушэёо дэмы «даб гээд лэ» харуулдагбэйм. Наадан дээрээ харуулха болоо hаа харуулхал, ондо тиижэ дэмээрдэгбэйма.

- Жатьха муноо Юхэн-абгайндаа ошоо. Унинэй лэ ошообээ байна, зуураа Бирхаани тухай абгайтай угэ андалдахаяа hанаатайма. Абгаймнай ехэ нэрэтэй солотой хун бшии. Жатьха тэрээнээ угаа ехэ хундэлдэгыйм, ехэ тоодогыйма.

- Юхэн-абгайтнай нютаг соомнай гэхэдээ, хундэтэй ямбатай хун гээби. Урзанан ехэ шанга арсалдаагаа тайлаба. Манайхи хоер баян айлайхи зон, Муруутан Багсаатан хоернай, Улэнтын зуhаланаа буляалдаhан байгаа. Олон жэл соо тэрээнэ хубаажа шадаабээ. Тиигээд урзанай хадаа, абгайтнай тэрэ арсалдаагаа тайлаба, Бурюу-горхоной муроор хилэ гаргаад, зуhаланаа хоер тээшэ хубаагаад, хоер ухэсроо арсалдажааhан айлые хоер тээшэ таhалаад, ехэ зуб шиидхэбэри гаргаhан байгаа. Хунууд ехэ зубшоогоо тэрэ шиидхэбэриен. Иимэ сэсэн хун байна ха юм даа, абгайтнай.

- Хари, гэлсэгшэл даа! … нээрээшье тэрэл зуб юумэ байна, абгай юумэ хэлэхэдэ ехэ томотойгоор, ехэ зубоор хэлэдэгыйм, магад Бирхаани тушаа нэгэ юумэ хэлэхыйм.

- Хэлэхэл болохо абгайтнай.

Талха элдэхэеэ дууhан, Айшхан тэрээнээ тогоон соо хэххёод, эзыгэй дэргэдэнь хуушан элишэhэн, унии сагтаа ябаhан, боро унгэтэй олбог дээрээ hуугаад, оедлоогоо гартаа бариhан, оежо захална. Дари-эзы юумэ шээбшэжэ hууна, тиижэ байтраа хэлэнэ.

- Бирхааниетнай гэрлуулхэ болоо, хэды хурооб, Бирхаантнай?

- Энэ жэлэй хорин гурбаяа сагаалба.

- Уу … теэ! Эгээ гэрлэхэ дээрээ бшии даа. Гэрhээмнай зуун тээшээ, Ушоотэй жалгын шадарай Балханай Бухынти айл hуудагыйм, тэрэ айлайти ехэ басаганиинь хадаа хадамда гарахаяа наhаа хуроод ябана, хунууд тэрэ басагаяа ехэл бэрхэ басаган гэжэ гэлсэгшэнэ. Бухынти айлшни анзатай-ханзатай байжа болохо, Бухашни оороо ехэ худмэршэ хун бшии. Адуу малынь харыш! яhалыйм байна, гэр соошье юумэтэй, хунэй хууроор гээ hаань, эдэшни алтатай зон байха болохо. Бирхаандаа тэрэ басагаяа абхуулаа hаан, hайн болохо байгаа … тэрэ басагаараа гэрлуулыт Бирхааниие.

Эзытэй арсалдаха аргагуй Айшхан зубшоожэ абана.

- Гэрлуулхэ болоо hаа, гэрлуулхэл даа, харин хэр таарамжатай болохыйм ааб?

Дари-эзы ухаа алдахёод ехэ охитойгоор дуугаршшаба

- Убэ…э, юугээ хэлэнэ гээшэбши, басаган! Таараха, таарахабээ гэжэ, хэзээ тэрэ таараха юугээ хаража байгааб! Буряад ёhоороо, «утаhан зуу дахаха зангаар», hамган хун эрэ хууе дахаха ёhотой бшии, хэзэ ондоогоор байгааб! Болииш басагаа…

Аха-заха хуунээр арсалдажа болохогуй гэжэ, буряад ёhо мэдэжэ, Айшхан эзыгэй хэлэhэн угэнуудыен зубшоохэ баатай хадань, хэлэнэ.

- Тиим бэзэб даа, Дари-эзы! Битнай ондоое шэбшэжэ байгаа хаим даа, таарамжа убээгээр гэрлээд, эдэшни наhан соогоо, тоhоор турхигдообээ ядаагажа ябаhан тэргын муу моордли, мунтижэ ябаха.

- Убээ даа … басаган, юугаа зугаалнаш! бэри басагаяа худалдажа абахадаа, тэрээнээ оодын болгоод, бэрээхэй болгожо абаад, амаржа hуухабэйм аал!? Анханhаанш хойшо буряад зон иимэ ёhо соо ябадагыйм … бурханай табилгаар. Ёhоороо ябаабээ хадаа, ехэ нугэл болохо бшии.

- Зай эзы, танаараа арсалдахабёоб, танайдли ябаабёоб, танайдли узообёоб, зуб хэлэнэ бэзэт.

Айшхангай арсалдаха угы байхадаа, Дари-эзы охигуй болошоод, аалиханаар дуугарба.

- Тэрэшни тиимэл байна басаган! бишни буруу хэлэхэбээб.

***

Тиимбээрээ эдэшни зугаагаа бараад, хоюулаа нэгэ хэды соо абяагуй болошоод hуунад. Тиижэ байтраа, газааhаан Шаарай гуйжэ ороно, хасарынь уб улаан, дэгэлынь тобшологдоогуй, хухюутэй шууяатай, гуйжэ ябаhандаа амяа ехээр татаад, дэгэлээ тайлажа абана. Айшхан Шаарайда хандана.

- Зай, абайш?

Залуу бэетэй хадаа, амяаш амаруулангуйгоор Шаарай харюусана.

- Абааб … Даади утоо-иибии мэндэ хургэнэ … тэрэшни хурганай hурабшабээ болошоо, тиигээд манайтияа: «Улуу hурабша бии гу? али убээ гу?» гэжэ hурана: «Бии байгаа hаа, манаараа худалдажа, али юумээр андалдажа болохо гу, убээ гу» гэжэ асуужа байна.

- Улуу hурабша убээл хари, бии байгаа hаа, миинтэрш угэхэ байгааб, убээл даа хари.

Дари-эзы орынгоо абяае мэдуулнэ.

- Манайти улуу hурабшатайбди, Даади-иибиидэ hуулдэ угуужэм.

Айшхан муноо Шаарайнгай асарhан утаhаа зуу руу hубэлоод, Жатьхын хуушан убэл дэгэлээ заhажа эхилнэ, зууе хоер-гурба дахи хадхаад, Дари-эзыдэ хандана.

- Дари-эзы! Таа нэгэ хэрэгээр ерэбэт, хэбэртэй?

- Хэрэгтэй ерэльби, манайтимнай тулеэ ехэ усоон болошоод hуунабди. Дуу хубуумни нёдоной убэл хабар хоер соо убэдшоод, тулеэ убээ болоо. Тиигээд лэ манайхи хадаа энэ убэл соо тулеэемнай хоер тээшэ хубажа, убэлзэнэ хаимди даа. Тулеэмнай барагдахаяа hанаа, хари. Энэ муноо Аю Бирхаан хоер тулеэндээ ошохо болоо hаа, ехэ hайн байгааб.

- Мэдэнэбээльби даа, эзы! Жатьхаhаа hураха байгаа, муноо ерэхыень хулеэгээд, асуугаа hаатнай мэдэгдэхэл болохо.

- Удаан hууха сагш аргамниш убээ, Жатьхын ерэхэдээ тэрээнээ мэдээд, Шаарайгаа эльгээгээд, намда дуулганаа бэзэш даа.

- Зай эзы, тиигуужэм.

Даади утоо-иибиинхиhаа ерээд Шаарай дахин юумынгай абдар нээгээд, досоодхияа гаргажа обооролдожо абана. Гэнтэ нэгэ юумэ hанаад, толгойгоо Дари-эзы тээшээ эргуулээд, hуража асуужа байна.

- Дари эзы! Танай Долгор Хурханаг нютагhаа ерээ гу?

- Ерээ ерээ басагаа …

- Бидэ хоер Адиссын наймаандаа ошохоёо хэлсээ hэнди.

- Тэндэ юу хэхэеэ ошохо зон гээшэбта?

- Шэхэнэй зуултые харахаяа тиинэбди.

-hээ… даа басагад, яашообта! шэхэнэй зуултые наймаалха зубшоо абаа hэн гут? Би Долгорые зубшоогообээб.

- Шэхэнэй зуултыен наймаалха Жатьха-ахай намайгаа зубшоо hэн байгаа. Таа хадаа Долгорые зубшоохэ яанат.

- Убээ даа, басагад, манайти хадаа тэдэ зуултыен наймаалха мунгэ алтамнай обор байна. Долгорые зубшоохэ муноо аргамнай убээ, тиимэл байна харин … басагаа.

Тиижэ хэлээд, Дари-эзы хундоор бодоод, хоолойгоо урихан аалихан ондо болгоод, Шаарайда хандана

- Зай, Долгортой уулзаха hанаа бзэш … ерээрэйш манайдаа.

- Маргааша нарын унахадаа, намайе ерэхэнь гэжэ, Долгортоо дуулгатёорэйт, Дари-эзы!

- Тиинбээ яахыйм, муухаа … заал дуулгахаб.

Зугаа барагдаа гэжэ харуулжа байгаад, бултандан хандажа абана.

- Зай hайн!

Дохижо байгаад, Айшхан харюуе табина.

-hайн-hайн Дари-эзы.

Уудэн тээшээ гэшхэлхэе тухоороод, эзы баарниие хундэлнэ.

- Баяртай байгыт!

- Баяртай-баяртай … Дари-эзы!

Ахадайнгай hуулээр Шаарай ханхигар хоолойгоор дуугарна.

- Баяртай Дари-эзы!

Хундоор гэшхэлжэ, Дари-эзы аалиханаар уудэн тээшэ болобо. Айшхан гуламтынгай хажууда ошоод, тогооной хабхаг ургэжэ абаhан, тогоо руу шагаажа абаба. Тиижэ байтраа, газааhаан хунэг уhатай Жагтан оробо, уhатай хунэгоо таг дээрэ табяад, дахин газаа гараад, уhатай торхо тонгойлгоод, тэрээнээ газар дээгуур эргуулжэ байжа, гэр соогоо оруулба. Хубсаhаа тайлаад, дахяад арhа элдэхэеэ элдуур дэргэдэнь hууhан хун, тамхяа татахаяа гааhаа гаргаадхиба.

Арсалдаан

Тиижэ байтраа, газаайхи уудэ ургоор сэлижэ, нээгдэшэбэ, яаралтагуйгоор газааhаан сэнхэгтэшэhэн hахалтай, улайшаhан хасартай Жатьхын дуу хубуун Бирхаан ороно. Айшхан-ахадай Бирхаангаа толгойhоон захалаад, доро хул хурсэр хаража абаад, асуужа абаба.

- Ягаа удаан болообши? яатраа малбээ ерэбэш?

Бирхаан харюусахаяа мэндэнэгуй халта хулеэгээд, яралтагуйгоор дуугарна.

- Малаа баруун жалга соо орхёод ерээби.

- Мал хайшан гэшооб?

Тугаарай Жатьха-ахайнгай хэлэhэн угоороо, тэнхээ алдашаhан хундли, туухэй талхандли пилхайшоод, Бирхаан хубсаhаа тайлаад, эдеэлгын набтар шэрээн хажуудаа hуугаад, аалиханаар дуугарна.

- Газаамнай жабарлашоод байна, ухэр малнай hальтибээ жалгаhаа гараха дурабээ болошоо.

Айшхан-ахадай богонёор асуудхиба.

- Зай, тиигээд?

- Малаа хайрлаад, нэгэ шарга убhэ морёор абаашаад, хаяби. Зааха дулаасаад, адуугаа ошожо харахамни.

Муноо болсор абяагуй hууhан Жагтан, ахайгаа наада барина.

- Малаа хайрлаха хун бэзэш даа! Тиижэ байнхаар, сагаа дэмышье газар унгэргэжэ ябанхаар, ошожо адуугаа узэхэ ягаабши?

Айшхан-ахадай ехэ зоболонтойгоор, эхын зангаар, оорынгоо хубуундэ дуугарhан хундли, хэлэнэ.

- Тиихэлши даа, Бирхаан, зоолэн зурхоороо ябажа, бэе мартажа ябахадаа … юум теэ! Оорынгоо бэе нэгэ заашье шэбшээд ябахаа яанаш? харыш энэ, тэнхээгээ алдаад ябахыешни … нажарhаан хойшо юум болошооб? танигдахаяаш болёод байнаш, юм болооб? сэхыень хэлыш!

Бирхаан зэмэтэй хундли аажамханаар дуугарна.

- Убээ, юуш болообэйл даа … ахадай!

- Болоо болообээ гэжэ бишни эндуурхэбээ хаим даа. Унинэй лэ обёороод ябанальби. Али дурлашоо гуш … хубаа!

Жагтан энеэшшэбэ. Бирхаан юуш дуугарнагуй.

- Шинии тулоо ахайшни муноо Юхэн-абгайда ошожо, зугаа барижа hуужа байна.

- Минии тулоо юун гэжэ, ямар хэрэг гаража Жатьха-ахай зугаа барихаяа ябааим теэ?

- Хэрэг байгаайм ааб даа … харыш оорыёо, тэнхээ алдаhан хун янзаараа ябана бшиш, бэеэрээ мэдэхэбээ hэн гуш даа!

Жагтан баhаа ёгтотойгоор Бирхааниие малтана.

- Тэнхээгээ алдаан хун хари, харыт! Тангадай Бухэёо ехэ шангаар газартаа хаяhан байна … энээмнай.

Бирхаан Жагтанай ёгто угэнуудыен ойндош абанагуй, юуш дуулаагуй хундлил дуугарна.

- Тэнхээ алдаабёойльди … ахадай …

- Алдаа алдаашбээ, харин зосоошни нэгэл юумэ болонол байна, бидэ баран эли харнабди.

Жагтан дуугай hууха тэсэхэ аргагуй, дахин ёгтолно.

- Ахадай! Бирхаан-ахайгаа асуугыт, алиин тээшээ амрагтай болоо гэжэ, тэрэл асуу зуб болохо.

- Тиигээ гуш, Бирхаан? Бирхаан юуш дуугаранагуй Бирхаан! шимнай гэрлэхэ болоолши даа, хорин гурбатай байнаш, эгээ hамга абаха болоош.

Ахадайнгай нюдоо хаража, Бирхаан тургоор hурана.

- Ямар hамга?

- Балханай Бухынти ехэ басаганиинь хадамда гараха наhаа хуроод ябана. Тэрээл шамда ехэ таарамжатай байха.

Бирхаан хашхарhандли зангаар, шангаар дуугарба.

- Убэ…э!!! … юугээ хэлэнэ гээшэбта!? би энэ басагаа абахабёоб!

- Убээ, хайшан гэжэ байнабши? шамда иимэ hайн басага оложо байхадамнай яахадаа зурюу болоод байнаш? Иимэ hайн басаган ондоо тиижэ олдохобээ.

- Убэ…э hайн болыт даа, болиит даа, би энэ басагаа яажашье абахабёоб

Жагтан арhаа элдэхэеэ болиоhон, зогсохёод, Айшхан-ахадай тээшээ эрьелдээд, хэлэнэ.

- Ээ даа … ахадай, харыт! энэмнай уноороо Бухэдтэ инагтай болоо бшии даа, тиигэhэн хойно муноо иижэл зуриха.

Айшхан-ахадай Бирхаандаа хандахёод, асууна.

- Тиигээ гуш? Инаг амраг хунтэй болоо гуш? Нээрээ гу … Бирхаан?

Бирхаан юуш дуугаранагуй.

- Убээ, сэхэнь хэлыш … тиимэ гу, бэшэ гу?

Бирхаан ядаагажа, бэе зоригжуулжа-зоригжуулжа, богонёор хаяба.

- Тиимэ.

- Бухэдэйшни хэн гэжэ? хэнэй басаган бэ?

Хэлэхэ гу, али хэлэхэгуй гу? Бирхаан шэбшэнэ. Нажарhаа хойшо сэнхир арюун бодолдо абташоод, Бирхаан hанаандаа Туяае оорынгоо hамган болгожо, удэршье болог - hунишье болог hанаандаа шэбшэдэг байгаа, муноо бухы зоригоо суглуулаад, нэгэ заа хулеэгээд, оорыёо зурхэнэй нюусые дуулгаба даа.

- Баларай Золтынти ехэ басаганиинь Туяа …

- Ёой даа … баhаа нэгэ hаалта гараба … зай, ахайтнай муноо ерээд, шинии тухай шиидхэбэри гаргаха.

- Шиидхэбэри гаргаха юум байхыйм? Би энэ Балханай Бухынти басагаа абахабёоб.

- Юундэ?

- Убээ…э абахабёольби даа, яажаш!

- Юун гээ зурюу юмш даа!

Жагтан аймшагтай сэсэрхуу hайрхуу болоод, аха заха хундлил болоод, дуугарна

- Ахадай! Буряад ёhоороо эсэгэ хун шиидхэбэри гаргадагыйм бшии. Манай эсэгынгэй убээдээ, Жатьха-ахаймнай, манай эсэгэ болоно хаим даа. Ахайнгай хуурээр болообээ яахыйм. Муноо ерээд, шиидхэбэриен гаргахал.

Айшхан-ахадай хоер дахи халта дохёод, тэрээнэй угыен зубшообэ.

- Гаргаха даа. Тиижэ хэлээд, Жагтан эдэ хоерой арсалдааниие тайлаба. Тиигээд, хуу баран дуугай болошоод, бултадаа оор оорынгоо бодолдо абтаад, бодожол шэбшэжэл, hууhан байшоо.

***

Тиижэ hуужа байтраа, Айшхан-ахадай гэнтэ бодоод, удэрэйхие эдеэлхэ сагаа hануулhан хун, барниие урижа абаба. Юум дуугаралдангуйгоор, ехэ эбтэйгээр, ахадайнгай хуур зуб гээд янза харуулаад, барандаа набтаршаг нэгэ тааруухан уран гараараа хэгдэhэн эдеэлгын шэрээ тойрожо суглараад, эдеэлхэеэ hуушшабад. Аалиханаар томоотой хун зангаар Бирхаан садажа абаад, заашhье амараагуйгоор, адуугаа харахам гээд, хубсаhаа умдоод, ябашаба. Жагтан, муноохи арhа элдэхын ажал ехэ байна гээд, гааhаа гаргаhан хун, тамхяа удаагаар хоер-гурба дахи татажа абаад, дахин тэрээнээ элдэжэ захалба. Шаарайн ажал шэрээн дээрэхи юумяа хуряаха, амhартаа аягадаа тагшадаа угааха, оёор тал хамаха, гэр соохи юумяа эбхээд баглаад орхихо, ажалаа хэхэ баатай байhан хойно, тэрэ ажалаа хэжэ ябана. Айшхан оедлоо гартаа баряад, залууhаа дууша хун байгаад, муноо баhаа залуу балшар наhаар дуулаhан нэгэ дуу ирагуутайгаар гоёор татажа абаба.

Хада уула харахадамни, холо дайда ошоhойб.

Хулэг мори унахадамни, оодоруулжа харайhайб.

Тала дайда харахадамни, ёохор наада бариhайб.

Амраг юум улзахадамни, сэгнэн зайhан ябаhайб.

Унгын эрьеэр ябахадамни, аба иибиим hанагдана.

Холын газараар ябахадамни, хани юумни hанагдана.

Ангарай эрьеэр ябахадамни, инаг юумни hанагдана.

Харин дайдаар ябахадамни, тоонто дайда hанагдана.

hамга абахын шэлээн

Айшхан-ахадайнгай тиижэ дуулажа байтраа, ехэ шууяатайгаар, холоhоон дуулдаатайгаар, хубсаhын гуталай дээрэхи саhаа арлигажа, гэшхуур оёороо дэбхэжэ байжа, гэр соо Жатьха-ахай ороно.

-hэй даа! юун гээшэб саhатай юм бэ, энэ убэлнай! Юрэдоо, ябахаар бэшэ байна. Янгаргай-дабаае ядаагажа дабаhан хун ябанам. Боромни зуура ехэ ядашоо, баарhамни - хулэрhэн гээшэнь!

Абгайн тухай hониноо мэдэхэеэ мэндэhэн хун, Айшхан убгэнэйн хуур амадажа, асууhан абана.

- Зай, абгайнти ямар бэ?

- Бообээ (гэмгуй) … абгайндаа уржа удэр Тароон-боо ерэhэн байгаа. Эзыгээ аргалаа … гэрээ арюудхаагаа.

- Эзы ямар байнаб?

- Уржа удэрэйтиhаа нэгэ заа дээрээтэшоо.

- Абгай оороо гэмбээ бэзэ?

- Гэмбээ бообээ байна.

- Бирхаани тушаа зугаа баряа бэзэш?

- Бариhан байгааб, хари … Абгай иижэ хэлэнэ … Бирхаангай гэрлэхэдээ hайн байха байгаа гэжэ.

Нэгэ хэды соо дуугай hуужа байна, тиин байтраа дуугарна.

- Бирхааниие гэрлуулхэ болоо яагааб?

- Болоо болоо.

- Гэрлуулхэ болоо hаа, гэрлуулхэл даа … гэрлуулхэдээ хари бутуу гэрлуулжэ абаад, муу hамгаар ниилуулээд, наhан соо зобоохош мунтяахаш энээниие.

- Бурхан зайлуул! муу hамгаар ниилуулхэншни, зобохол болохо … нээрээшье. Тугаар Дари-эзы, ерээймэ, Бирхаани тухайгаа баhаа нэгэ бага хоорэлдооhэньди. Эзы хэлэнэ … хааныйм даа, нютагhаамнай зуун тээшээ гу даа? али хаанаб … Балханай Бухынти hуудаг.

-hуудаг hуудаг.

- Тэрэ Бухынгай ехэ басаганиинь хадамда гараха наhаа хурэhэн байна … эзы тэрээнээ ехэ магтана … угаа бэрхэ басаган гээд. Тэрээн дээрээ, Бухынти айлшни ехэ баян гэнэ, гэр сооти эд бараатай, хуреэ сооти малтай адуутай юутай айл гэжэ.

- Бухынтиш баян айл байха даа … юу хэлэхэш! хэлэжэ байгаад, саашаа дуугарна, убээ … энэ Бухынти ухибуудниин мэнэ hая зааханууд ябагшаhан hэн, ямар тургоор тэнжээб!? Ехэ басаганиинь хадамда гараха болоо гэжэ … юун гээшэб сагнай иимэ тургоор урдахыйма!

- Сагш тургыйм ааб даа, бишье хадаа, hаял ухиржэ ябагша hэмби, муноо харыш … хунэй hамган болоод ябахыемни!

- Бухатаяа бэhээр андалдаа hаа, муу байхёо.

-hайн байха байгаа юм ааб даа, хари тугаарай Бирхаамнай ерэжэ, лаг бури Бухынти басагаа абахабёоб гэжэ зурижа байна.

- Яаим Бирхаан?

- Бухэдтэ нэгэ инагтай болооб гэжэ, тэрээнтэй ниилэхэмни.

- Харал даа энээниие! Ямар hайзгай юм! Зай, муноо ерэг лэ … зугаалдахабди.

Эсэгэ хун хадаа, Жатьха-ахай «зугаамнай барагдаа» гэжэ янза харуулаад, зугааен таhалба. Баран оор оорынгоо юумэ хэжэ байhан хэрэг хэжэ бутээжэ оробо. Жатьха-ахай адуугай зэбсэг заhажа эхилбэ, Айшхан-ахадай нухэрэйнгэй дэгэл оежо байhанаа, саашаа оежо байна зандаа, Жагтан муноохи ахашуулаа шагнаха ёhотой гээд, муноо болсор абяагуй дуугай хун hуужа шагнажа байhанаа, саашаа абяагуй дахин арhанай элдуур эргуулжэ захалба. Шаарай эсэгынгэй айл соо гансаараа ехэ эрхэтэй хун, тала нуга соо ниидэжэ ябаhан хабарай эрбээхэйдли, гэр соогуураа гуйлдэжэ зурбалзажа байhан хун, гуйжэ зурбалзажа байhан зандаа. Гэрэйнгэй юумы, хубсаhа юумы хуряажа, суглуулжа, эбхэжэ, баглажа, абана. Тиигээд лэ хуу баран байнад.

***

Нэгэ хэды сагаа унгэршоод байсраа, гэр соо Бирхаан ороно. Жатьха-ахай оорынгоо ажалаа орхёонгуйгоор Бирхаандаа хандана.

- Зай, адуугаа хараад, ерэhэн хун гуш?

- Тиинэм …

- Хэр саhатай юм?

- Саhаниинь ехэ байноо … адуугаа Улэнтын дайдаhаа гаргаха байгаа.

Эдэбхи зангаараа Жагтан тэдэ хоерэй хоорэлдоон соо оролсоно.

- Ахай! Би тандаа нёдоной хэлээльби, hанана гут? Улэнтын дайда гээшээш хоердьхи жэлэй ехэ саhатай байна, адуугаа тэндээ байлгаха хэрэг бага байна.

Халта шэбшээд, Жатьха-ахай оорын бэедээ гу, али хоер дуу хубуудтэ гу, нэгэ тиимэ элигуйгоор маргажа байжа, дуугарба.

- Адуугаа гаргаад Бирид тээшэ ябуулаха болоо … яагааб?

Ахайгаа оорынгоо hанамжын тээшээ татахаяа hанажа, Жагтан нэмэбэ.

- Тиихэ болоо ахай … Багсанайти айл унии, hарын заа байхадаа, адуугаа тиишэ ябуулаа бэлэй.

Жагтанаа дэмжэжэ, Бирхаан томоотойгоор дуугарна.

- Нээрээш … ахай! Тиишээ ябуулха болоо. Ябуулха гээ hаатнай, маргаашаш адуугаа ябуулхам.

Жатьха-ахай халта шэбшээд, дуу хубуудэйнгэй угэнуудыен зубшообэ.

- Зай … тиигээрэйш да Бирхаан! Жагтанаа абаад, хоюндаа тала hайса яаралта убээгээр хараад, hайса шэлэжэ абагты, тиигээд лэ хойн хойноhоонь hэлгэлдэжэ байжа, нэгэ хэды хоног соогоо hахяарайт, ямар байхаб … саашаа харуужабди.

Тиижэ байтраа Жатьха-ахай баруун хажуудаа байhан сагаан шаажан тагша гартаа бариhан хун, хоолой заhаад, нэгэ hонёор лэ тиимэ, ондоохоноор хундэтэ айлшадтаа хандаhан зангаар дуугарба.

- Зай Бирхаан … дуумни! иижэ шиниингэй хорин гурбые хурэhэн байhан сагтаа, эрэ хун болоод байхадашни, шамайгаа гэрлуулхэ болооб. Тугаарай Юхэн-абгайнда ошожо, шинии тушаа абгайтай хуур угэ барилсаа hэнди. Шамайе гэрлуулхэ, абгай минии зугааемни зубшоогоо, дэмжээд абаба. Тэрэ Балханай Бухынти ехэ басаганиинь бэе хурэбэ, хадамда гарахаар байна. Тэрэ айлшни муу айл бэшыйм. Бухын басагаар hамга хэхэ болоо hаашни, hаатахабээ.

Бирхаан залууhаан абажа юрэдоошье гэхэ, хуур соо ябадаг, зурюу угы хун аад лэ, муноо хадаа ахашуулай хуур соо ябаха аргаhаа hалаад, арга угы болобо. Жатьха-ахайтайгаар зугаалха хоорэлдэхэ - Бирхааниие ехэ хундэ зугаа хоорэлдоон хулеэжэ байгаа. Ахайтай хоорэлдэхэеэ Бирхаан бэе бэлдээд, зоригоо оршобо болоо.

- Ахай! тэрэ басагаар hамга хэхэеэ, бу баалыт даа! Ондоо басагаар hамга хэхэ болобол тааралтай байха байгаа.

- Ямар ондоо басагаар?

- Бухэдтэ Баларай Золтынти hуудаг, тэдэнэйти Туяа гэжэ басагатайма, тэрэнь эгээ ехэ басаганиинь болоно.

- Ээ даа … аяар Бухэдтэ гу? Иимэ холын нютагhаа hамга абахаяа тиигээ гуш?

- Тиигээб.

- Бидэ муноо шинии ахадайтайгааршни хоорэлдэжэ-хоорэлдэжэ Балханай Бухын айл булэёо магтажа hайхашаажа, бэе бэеэ зубшэн абалсажа хоорэлдооhэньди, шимнай муноо баhаал юугээ зугаалдажа байгаабша?

- Убэ…э ахай, Балханай Бухын басагаа абахаяа бу баалыт! Тэрээнээ абаха аргамни убээл.

Жатьха-ахай сайтай тагшаяа гартаа бариhан бэеэрээ зогсошоод, дуу хубууе угаа hонин нюдооро суу хараад, дуугарба.

- Ши хубаа яашшобши? … Муу ногоо эдеэбэйш? Ухаашни муудаабэй? ... «Юу дуугарааб» гээд, дуугарбаш? Ямар тиимэ «аргамни убээ» гэжэ зугаа байхыйм!?

- Убээ, ойлгожо абыт даа Жатьха-ахай, би Бухэдтэ hуудаг Баларай Золтынти басагаяа абаха байгаа hаа, hайн байха байгаа. Энэ манай Балханай Бухынти басагаяа хадаа, абаха бури аргамни угыл! худлаар хэлнэбёоб, танай тиижэ хэлэхэдэтнай, танай тиижэ баалахадатнай «Бухынти басагаа аба» гээд … одоол досоомни хахархаяа hанана … нээрээ хэлэнэм.

Жатьха-ахай аалин болоод, шээбшэжэ hууна, тиижэ байтраа дуугарна.

- Тэрэ Бухэдэйтияа хаанаа олообши? Хаана хараабши?

- Нажарай найр дээрээ золголдоо hэмди.

- Хари гайхажа байгаа hэмби «Юун гээшэб нажарhаан хойшо Бирхаамнай тэнхээгээ алдаад, туухэй талхандли пилхайшоод, муу хундли hальпийшоод, одоош hальпигар hальпииша болоод, хулоо ядаагажа шэрэнэ», шамайе хаа-яаа hанадаг байгааб «али умдэ руу табитёод ябана гу, энэмнэй», ехэ hонин байгааш. Зай … тиигээд лэ, хэр hайн айл байнаб, тэрэ айлшни? Басаганай эсэгэнь «Баларай Золто» гэнэ гуш?

- Тиимэ.

- Тэдэшни хайшаа зон бэ? хэр ехэ ажахытайма?

Жатьхын саана hуугаад, Жагтаншни солбон хун тэрэл агшан соо оорынгоо угоо оруулна.

- Ажахыниинь юун байхыйм даа! убээтэй айл гэлсэгшыйм даа. Эхэ эсэгэ хоерэнь убгэжоол зон, хубууд убээ, гэртээ дурбэн басагатайма, ядуу айл гээби. Тэдээнь соогоо тэрэ басаганшни ехэ басаганиинь болоно.

Жатьха-ахай нюур шарайгаар барагар болоод, дураа гутаhан хэбэртэй.

- Иимээ айлhаа hамга абаха, ямар хэрэг байгааб?

Бури гоморхоод, Бирхаан дуу хоолойгоор hула болоод, ехэ хайртайгаар дуугарна.

- Ахай, хайрлыт даа, энэ Балханай Бухын басагаа абаха бу баалыт, тэрээнээ абаха - одоол аргамни убээ, тэрээнтэй hуужа шадхабёоб … болиит даа ахай!

- Ямар тиимэ «hуужа шадхабёоб» гэжэ байхыйм? Ойлгонобёоб. Али эрхэлжэ, тиижэ байнаш … хубаа?

- Эрхэлнэбёольби ахай! Одоол Бухынгаа басагатаяа hууха аргамни убээ! Тиижэ байнхаар - ухэхэм дээрэ! Нээрээ хэлэнэм …

Иимэ угэ дуу хубуунhээнь Жатьха-ахай хулеэгээгуй, туруун ехэ гайхаад, hуулээрэнь уурлажа захалба, хоолойгоо ууртай шанга болгоод, наада зугаа угыгоор дуугарба.

- Убээ, ухэхэмни гэжэ ... тэрэш юун гээшэб … юугээ зугаалбаш?!

Хоорэлдоогоо шангаржа байхыен, халажа захалхыен ойлгожо абаад, Жагтан тэрээнээ нэгэ заа хургоохо hанажа, Жатьха-ахайдаа хандана.

- Ахай! харыт даа, муноо Бирхаамай энэ ядуу айлайти басагаа абаа болоо hаань, зэмэнь ахайнгай оорынь болохо …абаг лэ, бидэ яахамнай.

Жатьха-ахай уураа нэгэш буурнагуй, Жагтанаа ууртайгаар хараад, ехэ хатуугаар дуугарба.

- Оорынгоо ахайдаа иимэ муу айлай басагаа абхуулаад, ахайнгай наhаар ядажа тулижа ябаха, баярлахаяа hанаа гуш?

Жагтан мэгдэшоод, зоригоо унаад, урмаа бутараад, бури унашаhан хоолойгоор, айлгуулhан гулгэндли, дуугарба.

- Убээ теэ … энэш оороо тэрээ руу буляалдажа дуугарна бшии теэ … бидэ хайшан гэхэбди?!.

Жатьха-ахай дуугай болоод шээбжэжэ hууна, шэбшэжэ абаад яаралтагуйгоор hамгаяа оогложо абана.

- Айшхан! Юун гэжэ hананаш?

Айшхан нухэртоо унэн сэхые хэлэхэ айха бэшэ хун, сэб сэхыень табижахина.

-hанаhан шэбшэhэн юумни - юун байхыйм даа! Бухын басагантаяа hуужа шадхабээб гэhэн хойно, хушоор гэрлуулээд, бидэ хайшан гээд тэрээнээ жаргалуулхабди? Зурхоор эльгээр таараабээ хоер хуудшни, наhан соо зобжо ябадаг хим даа … энэ баарhаниие зобуулжа, заяаень бутаруулжа яахамнайб даа.

Жатьха-ахай уураа нэгэ заа буураад, hамгаяа эшхээжэ, дурагуйгоор дуугарна.

- Зурхоор эльгээр, хари … hонин зон байнат … гайхахаш таниие шагнаад.

Айшхан-ахадай сухаринагуй, оорынхиёол буляалдажа абана.

- Бухэдэйхие абахам гэhэн хойно, абаг лэ. Хунэй заяа гээшэшни аймшагтаймоо дээ, hайнш байха, мууш байха, абаг лэ тэрэ Бухэдэй басагыень, магад жаргажа hууха.

Дэмжэлгэ мэдэтёод, Жагтан нэгэ заа урмаа зоригоо ороод, оорынгоо hанамжаае дабтан хэлэхэеэ шиидэбэ.

- Абаг лоо … ахай … абаг, быде яахамнай даа, яажаш гээ hаа, Бирхаангай оорын заяа болохол, зобохо болоо hаа, оороол зобожо болохо.

Жатьха-ахай удаан соо юуш хэлнэгуй, гэр соо иишэнь-тиишэнь ябана, зосоонь юумэ шээбэшэжэ-шээбшэжэ байна. Эсэгэ хун хадаа, дуунуудаа тулоо ехэ уялгатай харюусалгатай ха юм даа. Юугээ шэбшээб Жатьха-ахай, бу мэдэел даа! … зугоор шэбшэжэ-шэбшэжэ байтраа иижэ дуугарба.

- Зай, болохо юм болог … тиил даа, тэрэ Бухэдэйтияа абаг лэ.

Нухэрэй иижэ зубшэн шиидхэбэри гаргаhан хойно, Айшхан урматашоод, нухэроо ехэ охитойгоор дэмжэбэ.

- Тии тии …

Жатьха-ахай уураа угы боложо, дуу хоолойгоо, нюурш шарайгаа зоолэн болгоод, халта хэхэрээд, томоотойгоор мэндээгуйгоор дуугарба.

- Зай, хабар тээшээ … дулаан болог, ногоон гараг, тала дайдамнай алираг, залуу бэрээхэйнгэй ерэхые хулеэжэ байгты! Урда соолоо бэлдэгты, эдэ хоер айл болоод, hаяар hуухадаа, тэрээн соо hууха, энэшни хуушанш hаа, бообээ (гэмгуй) хамаабээ гэр байха. Бирхаан! … соолой газадхияа заhаад баряад бэлдээд абаарай, гэрэйн тураяа шэбхэдээрэй ла, hуулдэ! Айшхан, ши досоодхия - унталга юумэ, энэ тэрэ юумэ бэлдээд абшоорэй даа! Жагтан! ши худалдаани мал бэлдээрэй, хабар болсроо таргалуулаарай тэрээнээ! Би оороо Бирхаандаа хоримой хубсаhа юумэ, энэ тэрэ юумэ бэлдэхэмни! Тиигээд лэ байи даа! Худануудаа бэрээхэйтэй юутэй томоотойгоор, hайн хууддли угатаи даа … хари! Зай … тиигээд лэ манайтин саhанайн хайласраа бэрээхэйн ерсрээ, гэрын модо бэлдээд, оруулха болнобди. Дулаан нажар уёороо гэрээ табиха зэргэтэй … эдээндээ!

***

Тиижэ байгаад лэ эдээнэй гэр соогоо, бэрээхэйн ерэхые, худануудай ерэхые, найр болохые - «хулеэнэбди» гээд, ехэ хухёотэй ехэ охитой болшоо, hайн тээшээ хубилха гээд, хуу баран зугнэдэн абтаба. Бирхаан жаргалдаа абтаhан хун, бэеш мэдэхэеэ болишоод, далитай болобо, хэзээ хабар ерэхэб гэжэ, бэе барижа шадахаяа болибо. «Жаргални бухы наhан соогоо намайгаа хургэхэ, намайгаа орхихобээ, хэзээш шэнгэхэбээ» гээд, Бирхаандаа hанагдажаагаа. «Хэзээ хабар ерэхэб»? гэжэ, Бирхаан удэроо тооложо захалба. Ехэ хубилтанууд болохол ёhотой, Бирхаан арhаараа мэдэжэ байгаа. Зугоор, унэн гэхэдээ, ехэ шанга ушарнууд дутэлжэ байгаа, Бирхаангай холшор наhан, зоболтогуй уе, hанаангуй ябадал, унгэрхэ тээшээ зорибо.

Бэриин худалдаан

Хабар ерэhээр лэ болоhоор Жатьха-ахай морёо унаад лэ, худалдаани малаа туугаад, бэрээхэй абаха, холын замда гараба. Малаар бэрээхэй худалдажа, бэрээхэйн эхэ эсэгын зубшоол абаха, абаhан хойно тэрээнээ баталжа бэхижуулжэ, худануудаараа буhоор андалдаха, гааhаар худын тамхяа татаха, Жатьха-ахай зорилго табиhан хун, ябаа даа. Эртэ углоогуур уураа хираажа захалжа байхадаа гараhан хун, бухэли удэр соо ябаад, удэрэй барагдахадаа, зуураа талдаа нэгэ хоноод, эртэ углоогуур уураа хираагуйдэ дахин харгыда гараад, наранай эгээ ундэр болоогуйдэ Жатьха-ахай Бухэд нютагаа хуршэбэ. Золтынхи гэрээ ехэ удаан соо бэдэрээгуй, хэрэгтэй гэрынь хадаа унии болоогуйгоор олдошобо, тиигээд лэ малаа эдээниин хуреэ соо оруулаад, Жатьха-ахай гэр тээшээ зорибо. Гэрэй урда байhан нэгэ хуушаншаг сэргэдэ морёо уяад, сэхэ гэр луу оршобо.

***

- Углоонэй амар мэндээ … таанарта барандан!

- Мэндоо … мэндоо … холын айлшандаа!

Дохижо байжа Золто-абгай мэндэ харюулаад, холын айлшаяа дээшээ урина.

- Холын айлшан, малгайгаа хубсаhаа тайлаад наашаа дээшээ гарагты.

Жатьха-ахай дэгэлээ малгайгаа тайлаад, уудэнэй хажууда байhан таг дээрээ туулмагаа хубсаhа юумяа табяад эрэшуулэй талаар дээшээ хоймор дутэ газараар hуушшаба. Айлшангай hууhан хойно, тэрээнээ нэгэ заа амаруулаад, Золто-абгай саашаа дуугарна.

- Зай, тамхяагаа татагты даа … амарагты, хундэтэ айлшан!

Айлшандаа тамхяа татуулаад, сай тагшалха болоо гэжэ, hамгандаа заажа угоод, хоорэлдоогоо саашаа ябуулба.

- Харгытнай хэр холыйм бэ? Хаанти ямар нютагай болхыймта? Манайтияа хэр ябажа хугшэрообта? Зуураа ябахадатнай гай тодхор танииен дараабээ?

- hайн ябаабее … гомдохоор юум убээ байна, бурхан абараа, энхэн амагалан байжа ерээби.

Тиигээд лэ саашаа хэрэг юум тухайгаа хэлэхэ болоо гээд, бэе нэгэ зааха бэлдээд, дуугаржа эхилнэ.

- Битнай Онгой-нютагай хумби, Жаабай-эсэгын Жатьха гэжэ ехэ

хубууниинь байнам, муноо нэгэ ехэ хэрэг бутээхэ гэжэ, hанаагаа барижа,

энэ танай нютаг руу ерээд байнам. Хэрэг юумни хадаа - иимэ хэрэг байна, дуу хуубуугээ гэрлуулхэ гэжэ, би энэ танай нютаг ерэжэ, танай Туяа ехэ

басагыетнай худалдажа абахаяа, hанаагаа тандаа мэдуулхэ гэжэ

байгааби. Тиигээд лэ энээн тухайгаа танай hанамжа, танай ухаа бодол

юуе мэдэхэ … энээн тухайгаа юун гэнэбта гэжэ, hанаатай байгааб. Юун

гэжэ hаннабта?

Золто-абгай Жатьхаяа ехэ анхаралтайгаар, нэгэш худлэнгуйгоор шагнажа hуужа байтраа, гэнтэ hэришэhэн хундли бэе угзараад, харюу угэ юумэ

хэлэхэ олоогуй байсраа, «Юу хэлэхэб даа?» гээд, тургоор шэбшэжэ

мэндэжэ байгаад, дуугаржа эхилбэ.

- Хари юу гэхыйм даа!? … ехэ шухала хэрэг юум байна … энэ хэрэгээ зугаалха - юу яаибди - манайтияа хуу барнииен суглулаад, яаил даа … зугаалдаибдил даа … энээнээ хоорэлдэибди даа …

- Эсэгэ хун байнат, танай дуран - танай шиидхэбэри, оодоо мэдээд абыт

даа.

- Зай, тиихэ болоол даа - гээд, Золто-абгай оорынгоо ахадуудаа дуудахаяа,

хоер бага басагадаа эльгээдхибэ.

***

Ахадуудниинь хошоодоор нэжээдээр хойн хойноhоонь лэ ерэжэ, урид айлшандаа, hуулдэ бэе бэедээ дохижо байжа, мэндэшэлсэжэ байгаад, гэрэй захаар хаяа зэргэлжэ, эрэшуул эрэшуулэй талада, эхэнэр эхэнэрэй талада, таг тагаараа, тагаа дутаhан хун дэгэлээ эбхээд, баран hуушшабад. Золто-абгай hамгатаяа хойморой зуу заха эзэлээд hууба. Тиигээд лэ хуу баранай суглархадань, ахадуудниинь хоорондуураа зааха дуугаралдаад, хуу баран абяагуй болшобод, гэр соо аляаhаа дуулдахаар жэн хон болшобо, холын айлшангаа шагнахаяа баран тухоорбэ. Жатьха гое hайхан тэрлигтэй, дэнзын малгайтай, халта хулеэгээд, хоолойгоо заhаад, буряад ёhоороо хоер гараа ургэлоод, бэе тонгойлгоод, гэрэй эзэдыен хундэлнэ. Тиижэ абаад лэ, бултандан хандажа, яаралта угыгоор томоотойгоор, уроо-юроо уран угэ хэлэжэ захалба:

Харгын утаhаа, холын аянhаа, турэл Онгой нютагаhаа,

Хадам басагаа бэдэржэ, энэ тандаа ерэбэльби.

Ганса модон ой болнобээ, ганса хун айл болонобээ.

Ганса модон hалхиндаа унадаг ганса хун тодхордоо хосордог

Гал убээеэр утаан гаранабээ, хадаг убээеэр худа болнобээ,

Гал убээеэр талхан болнобээ хадаг убээеэр хорим болнобээ

Манай алта, зоори, мунгэн танай эд, юумэ, бараан,

Манай хуштэй зоригтой хубуун танай бэлигтэй hайхан басаган

Уроо угэ хэлэжэ дууhаад, бэе тонгойлгоод, гэрэй эзэдыен дахин хундэлоод, оорын айл тухайгаа хоорэжэ захалба:

Бидэ Жаабай-эсэгынти табан аха эгэшэ дуунууд байнабди. Минии дээрээ эгээ ехэ Шариихан эгэшэмнай айл боложо, хадамайти болоhон байна, Бохан-нютагтаа хоер ухибуудтэй болоод, жаргажа hууна.

Тиигээд саашаа, би эгээ ехэ Жатьха-ахай болоном, би хорин табатай хумби, нёдоной жэлдэ би hамга абаад, айл болооби. Аба иибииемнай убээ болохоhоо хойшо, би айлай эсэгэнь болоод ябанаби, эсэгын эрхээрээ би энэ муноо бэриин худалдаандаа ерэhэн хун байнам.

Минии hуулээр Бирхаан дуу хубуумни ябана, энэ дууе хадаа би муноо танай хурьен болгохо hанаатайби, дуумни хорин гурбаяа хурэhэн байна, ажалша хун, зангаараа номхон аалихан тиимэ, энэ хубууе гэрлуулхэ hанаа дураа барижа, энэ танайдаа ерэhэн хун байнам.

Саашаа Жагтан дуу хубуумни болоно, тэрэмнай энэ жэл хорин нэгэдхие сагаалжа абаба.

Тиигээд лэ эгээ багамнай хадаа арбан табатай Шаарай одхон дуу басагамнай болоно. Тиигээд бидэ баабайнгай табан ухибууд гээд лэ ябанабди, Жаабайнти айл гээд лэ hуугшабди. Муноо би худалдаани мал туужа асараад, энэ танай Туяа-басагыетнай худалдаха, манай бэрээхэй болгохо, манай Бирхаан-хубуугээ танай хурьен болгохо, бидэнэй баран худанар болохо, hанаатай би ерээд байнам … юун гэжэ hананабтаа? Хоорэлдэхэмнай гу?

Баларай Золто «шэбшэнэм» гэжэ янза харуулаад, оорынгоо нэрээ унагаахаяа айжа, яаралтагуйгоор дуугарба.

- Хоорэлдэжэ болохо байха даа … хоорэлдэе даа …

Золтын тиижэ хэлэмсээрээ, баран хамта ехэ эбтэйгээр, ехэ охитойгоор дуугаралдабад:

- Болохо…о болохо …

***

Зубшоогоо абаhан Жатьха-ахай, бурхандаа ургэхэ далга хэшэгээ гаргаад, бурхадтаа, нютагайн эзэдтэ ургэжэ абана, саашаа гэрэй эзэдтэ барюулха бэлэгуудаа гаргана, тэрээнээ дохижо байгаад, Туяагай эхэ эсэгэдэнь барюулна, тиижэ абаад лэ зугаа хоорэлдоогоо эхилхэеэ, олбог дээрээ hушшаба. Золтотоёо хоюулан ехэ удаанш хоорэлдоогуй, нэгэ хэды соо хоорэлдоод лэ, зугаа хоорэлдоогоо бараад, «Зай» гээд лэ урдынхи ёhо заншалаар «буhэ андалдаан», гэрэй эзынхи тамхинай хамтын «тамхи таталдаан» хэхэеэ тухоорбэ. Золто-абгай Жатьха-ахай хоер урда урдаhаань харалсаад, хоюулаа хул дээрээ нэгэ адли бодоhон хунууд, бэе дээрээ уяагдаhан гое шэнэ буhэдыен тайлаад, тэрээгуур андалдажа абана. Золто-абгай оорынго аршуул сооhоо нэгэ адха тамхи гаргаад, Жатьхадаа барюулжа угэнэ. Тиигээд хоюлаа зэргэлжэ hуушоод, гааhадые гартаа баряад, Золто-абгайн hамганай асарhан «айлшынгай гал» гээд, гое янзын тумэр барюул соохи улаан хоогоор тэдэнээ аhаажа абаад, ехэ аалиханаар, таабээд зангаар тамхяа татажа ороно. Иигээд лэ эдэшни худанар болобо.

***

Золто-абгай урма ороhон ехэ хухёотэй, архи тарасунгаа асарха гараа hарбайлгаад, асаруулна. Жатьха-ахай томоотой хун, архияа ууха яаранагуй, аалихаанаар уужа абана, зугоор хэдышье бэе бариhан хун, Жатьха-ахай нэжээд зааханаар уу ууhаар лэ, халажа захалба. Тиигээд хоолой заhаад, будууншэг хоолойгоор бэри худалдаанай дуу татана:

Таряани hайе харахадамни таряа ногоон hайхан байна,

Таняли hайе харахадамни худа худагы хоерни.

Ургаhани hайе харахадамни ургы сэсэг hайхан байна,

Урагы hайе харахадамни худа худагы хоерни.

Гурбан тамганай тогоомнай гуламта дээрээ зохидхон,

Дурлан сэбэр худанаднай хоймор талааемнай зохёоно.

Дурбэн тамганай тогоомнай дулэ дээрээ зохидхон,

Дурлан сэбэр худанаднай хоймор талааемнай зохёоно.

Дуулаа дуулаhаар лэ, тарасун архи уу ууhаар лэ, халашаба янзатай болобо даа, хулэроод бэеын уб улаан боложо, амяае нэгэ заа амаруулаад, бэе нэгэ заа hула табяад, аалиханаар архиин дуу татажа захалба. Золто-абгай бэрхэ дууша хун бэшэ аад, таал-маал шадаа шадагуй байгаад шадха соогоо Жатьхаяа дэмжэн-дэмжэн дуулалсажа туршана:

Таряан дээрээ гарахадамни таряашанай аймаштай даа,

Энэ тандаа ерэхэдэмни тарсун архиин аймаштай даа.

Танха тогоо холбооhон тохигор модон сооргомнай,

Тании мании золгооhон танха соохи архиимнай.

Ошоhоор лэ, тэндээ байhаар, Жатьха-ахай хоер хоног соогоо найр худалдаагаа хэжэ ябана, бэень халуутай, худатаяа худагытаяа, тэдэнэй ахадуунартаяа дуу татажа, архяа уужа, эдеэ эдижэ, зугаалдажа энеэлдэжэ, нэгэ угоор хэлэбэл - найрлажа байна. Жатьха-ахайнгай нуюр шарайниинь уб улаан, хулэршэhэн убсуу нюур хузуугээ ходо аршажал урижэл байна. Гурбадьхи удэроо углоогуур бодоод, тархияа заhаад, бэрээхэйгээ абаашаха, гэртээ харихаяа тухоорбэ.

Бэрээхэйн ерэлтэ

Бирхаан хулеэжэ ядан, hуни болоходоо нойргуй, удэр байхадаа амаргуй, иишэ-тиишэ гэшхэлжэ, бэе барижа ядаад, адуу малааш харахаяа мартаба, хуреэ сооhоо холо ошоногуй, хойшо алад руу харажал шагаажал байна. Тиижэ хуреэ соо гэшхэлдэжэ, байтраа, холуур саагуур тэргэтэй морёор ябаhан нэгэ хуу хараба, Бирхаан тэрээнээ нюдэнэй хордосроо шэртэжэ абана. Тэргын дутэ ерэмсээрээ Бирхаан тэргэ соо гансаараа hууhан хууе Жатьха-ахай гэжэ таняадхиба. Юумэ ойлгожо ядаад, гайхажа байгаад, ахайгаа дутэлжэ ябана. «Убээ … тэргэгуй унуу морёор ябаhан ахай, юундэ тэргээр ерээб? Яахадаа гансаараа ерээб? Хажууда ерэжэ, тэргэнь соо юумэй хэбтэхые обёорбо, энэ юун гээшэб? тэрээнээ hайса хаража байтраа, «турд» гээд лэ сошоод, унашаhан алдаа. Тэргэнь соо оорынгоо зурхэнэй инагааен таниба …, муноохи дангинаадли гое, нажарhаан хойшо зуудэндэ ерэдэг, нарин бэетэй, арюухан шарайтай Туяа-басаган, хоер хулынь модон хангаар хулёотэй, тэргэ соо хэбтэжэ байгаа. Бирхаани зурхэн аргагуй шангаар бажашоо, амяа татаха аргагуй болошоод сээжэнь буглэшэбэ, хул дорохи газар Бирхаание унагаажа hанажа, эрьелдэжэ захалба. Баарhан хайшан гээд хул дээрээ тогтошоо юм даа?! Инаг дурамни яахадаа худалдажа абаhан хонидли ерээб теэ? Иигээд гэрлэхэеэ сэдьхэлээбёоб … хангаар асаржа, ахай хайшан гээб?! инагааем яахадаа хуллёоб, гэжэ hанаандаа абтаhан хун, ахайгаа асуужа байна.

- Ахай, юундэ хуллёод асараабши?

- Наашаа ерэхэ дурабээ байгаа.

- Яахадаа?

- Мэдэхыйм убээ, юуш хэлнэбээ.

Юумэ ойлгожо ядаhан, Бирхаан хэлэхэ угэ олоогуй.

Морёо табииш, Урда соолдо оруулахам энээниие.

Анханhаан хойшо, хатуу буряад ёhоороо худалдажа абаhан басаганшни, хунэй hамган боложо, эхэ эсэгынгэй хуурээр болохо баатай ябадаг. Хуули гээшэш хатууб даа, хэды олон буряад басагадууд иижэ хадамда угтоод, гашуун хубитай болоhон байгаа. Иижэ Бирхаан hамгатай болоо бэлэй.

Аргадаан

Бирхаан hамгатай болоош hаа, жаргалаа эдлээгуй. Хангаар асарhан hамган Бирхааниие одоош жаргалуулаагуй. Зурхоо унаад, hанаагаа бутараад, Бирхаан hуухаш байхаш арганиинь угэ, амархаяашье эдеэлхэеэшье мартаад, саашаа юу хэхэ юм - яаха юм, ойлгожо ядаад, барагар харагар, ехэ зоболонто хун ябана. Хулеэгдээгуй гай тодхор юуниинь, хундэ шулуундли Бирхани толгой дээрээ даран унашаба. «Иижэ hамгатай болохо hанаагуйб, хулеэгээгуйб, юун дээрээ юунhээн боложо иимэ гашуун хуби минии толгой дээрээ унааб? ямар зэмээр хара шортоо абташооб?» гэжэ бодолнууд Бирхаангай толгой соо дуурэбэ. Муноо Туяа-hамганиинь Урда соол соо эхэнэрэй талада доошоо хараад, шарайниинь хуб хухэ, абяагуй hууна. Бирхаан уудэнэй хажууда, баhаа дуугай юм, тамхяаш татанагуй, юумэ хэхэ аргагуй болошоод hууна. Хоердхи удэроо hамганиин юумэ эдижэш - юумэ дуугаржаш угэнэгуй, олбог дээрээш hуужа угоогуйгоор, гэрэй оёр дээрэхи хибэс дээрээ hуугаад, доошоо харана. Эгээл баригдашаhан, сулоодоо гарахаяа эрмэлзэшэhэн хараасгай шубуундлил hуужа байна, баарhан басаган! Бирхаан hамгаяа бухы шадалаараа аргадажа абана.

- Эдеэлыш даа … Туяа … хоердхи удэроо хооhоор байнаш … бэе хайрлыш

Туяа юуш дуугарнагуй. Бирхаан харюуе хулеэжэ ядаад, удаан соо юуш дуугарангуй, тиижэ байгаад, аалиханаар дуугаржа эхилнэ.

- Эхэ эсэгэшни худалдаани мал абаад, нэгэ заа оодоо гараад, магад саашаа гэмбээ hуухаб, тэдээниие хайрлажа намтай hуугаа hааш, тэдээндээ туhатай болохош. Бидэ хоер эхэ эсэгэдэшни хоюундаа хамалдаад, туhалжа дэмжэжэ ябуужабди … хайрлахаа яанаш тэдээнииен …

***

Бирхаан hамгаяа аргаджа-аргаджа, хууртэ оруулжа шаднагуй, дуугай hуугаад лэ, тэрэшни юуш хэлэнэгуй. Бирхаан бухы оорынгоо шадалаа, зурхэнэй сэдьхэлээ, ухаагай бодолоо гаргажа туршажа абана, зугоор басаганай хадын хабсагайн шулуундли хатуу, убэлэй мульhэндлил хуйтэн зурхэн хайлажа угэнэгуй. Энээхэн гараймни хажууда hууhан жаргални, гараа hарбайлгаад барииш золыен, дутэ байжа байгаад, лаг гартам ороногуй гэжэ, гашуун бодолдо абтана. Туяагаа хууртэ оруулха - хуур угэ оройдоо олдохоёо болибо. Тиижэ байтраа гурбадхи удэр ябаба, Бирхаан гурбадхи удэрэй энэ баарhанаа хаяд, хэрэгээр ябаха аргагуй болшоо, эсэшэhэн янзатай, шарайниинь бороотой уулэндли хара, гэрэй уудын хажууда бугсэйжэ hууhан аад, бури бугсэйшоод ехэ хайртай янзаар харагдана. Баарhан удэрш hуниш юумэ ойлгохоёо болибо, сагш юум мэдэнэгуй, оройдоо саашаа юу хэхэ юм, хайшан гэхэ юм, ойлгожо ядана. Эгээ ядаха дээрээ hанаандаа бурхандаа ханадана: «Бурхан-баабай! туhалыт … хайрлыт … намайгаа жаргалуулыт, инагай зурхыень hанааень заhыт» - hамганинь зандаа, юуш хэлэнэгуй, hууhан зангаараа hуугаад лэ, доошоо харана. Бирхаан hамганай гое арюухан шарайеш хараха, нариихан гое ирагуу дууеньш шагнаха арганиинь угы. Бирхаанай жаргал зол юуниинь хаагуурааб даа ябажа-ябажа тооришэбэ даа, одоол бури узэгдэхэёошье ерэхэеэшье болибо. Ямар зэмээр иимэ гашуун заяагаа, нэгэшье заашье нугэл хээгуй Бирхаан, узэбэ эдлэбэ гээшээб!? Тиижэ байтраа залуу hамганай ерэхэhээ хойшо, гурбадхи удэр барагдахаяа hанаба, газайхи наран доошоо болоод, хададай саана хорогдохоёо тухоорбэ, газаагаа бурэнхи болобо.

***

Бирхаан Туяагай тээшээ харнагуй, сонхо-шагаабар луу хараад лэ, ехэ удаан соо тэрээ руу харана, югээб даа шэбшэнэ-шэбшэнэ, тиижэ байтраа хоолойгоо ондоо, туруундли бэшэ болгоод, дуугарна.

- Туяа … би шамайгаа хара хушоор hамга болгохо аргабёоби, хушоор hамгаа абаhан хун жаргал хусэхэбээ. Хэды соо шамайгаа аргадахамни … хэлэхэ хуур угоо барааб … Бирхаантай жаргал олдохоёо болиhон хойно, би шамай барихабёоб … табихамни … ябаарайш даа …

Иимэ угэ Бирхаанhаан дуулаhаар, Туяа «hэрд» гээд лэ хоер хурса нюдоороо Бирхаангаа эрисэ хараба. Туяа шэхэндэ унэншэжэ ядан, нэгэш миhэрээгуй нюдоор Бирхааниие суу хаража, бэе сэб сэхэ тэниилгэжэ абаhан, заахаш худлоонгуй зогсобо. Бирхаанай угэд шэхэндэн дуулдашоош hаа, ухаандаа хурэнэгуй. Охии урмаа ороhон Туяае обёороод, Бирхаан дабтажа дуугарба.

гэртээ харяарай …

Бирхаани угэд Туяагай ухаандаа хурэжэ болоо хэбэртэй, муноо болсор хуйтоор улеэhэн нюдэниинь хайлажа дулааржа захалба, аманиин худлоод, юумэ дуугарха hанаатайдли болобо. Бирхаан hуужа байтраа дахин дуугарна

- Намайгаа нэгэ заашье багашье «хун гэжэ» бодоо hаан, хэлэжэ хайрлажа угыш … ямар шалтагаангаар минии hамган болохо аргашни бутарааб?

Бирхааниие гомодхуулха дурань угы, Туяа ехэ зоолэхэноор дуугарна.

- Шамайгаа муугаар боднобёоб, шамдаа гомдо убээби, муу хун бэшэш, нюур шарайш харабал – гоёор hайханаар харагдана, бэерээ абабал – задарюун яhал байна, зан абариешни узэбэл – зоолэн юм, зурхыешни барибал – халуугаар мэдэгдэнэ, харин зугоор хэлэхэдээ, этигыш даа намдаа, хулисоорэйш даа намайгаа … одоол шинии hамган болохо аргамни угыл … би ондо хуундэ дуртайб, тэрээндээ угэ барюулбаб.

***

Иимэ гашуутай ехэ хундэ угэнуудые Бирхаан яажа даагааб! Туяагай гашуун угэнууд тумэр жада шэнги Бирхаани убсуу руу хийдэжэ ороод, зурхыен суу ходорон хадхаба даа. Юуш хэлээгуй Бирхаан, ехэ хундоор хул дээрээ бодоод, газаагаа гарашаба. Хаа хаагуй, бухэли hунёор, уур сайсраа газаагуур ябаа, углоогуур тэнгэрэй арай сайжа захалаад байхадаа, ерээд, гуламтаа зэргэлжэ hуугаад, шагаабар сонхо тээшээ хараhан хун, аалиханаар дуугаржа эхилнэ …

- Адуу харахаяа ошохомни, энэ удэр … удэшэнэй харанхы сагта, баруун жалга руу ерээрэй … сэхэ баруун тээшээ зорижо ябаа hааш, баруун жалга руугаа ерэхэш лэ, тэндэ шамайе хоер морёороо хулеэхэм, гэртээ харяарай.

Туяагай шарай хуб хухэ байhанаа, гэнтэ нэгэ агшам соо уб улаан болошобо, зурхэниинь баригдашаhан шубуухай шэнги сохилжо оробо, шуhан оодоролдожо гуйhэн агта хулэг шэнги гуйшэбэ. Нээрээ гу? … али буруу дуулааби? Гэртээ харяарай … гэртээ харяарай … гэжэ, Бирхаани угэд толгой соо hэнгэргындли шангаар, шэхэ руу сохижо дуулдажа, эрьелдэн-эрьелдэн эрьебэ. Нээрээйм аал … бэшыйм аал? ... буруу дулаабёо бэзэб? Маргажа байжа, Туяа аргааханаар, муноо ниидэжэ арилха болохо шубуухайе айлгахаяа айhан шэнги, дахин аалиханаар асуужа абана.

- Табижа байнаш? ... гэртээ харихамни гу?

- Гэртээ харяарайш даа Туяа … яахамниб даа, хушоор шамайе барижа хэлээд лэ, Бирхаан аалиханаар бодоод, ехэ утэлшуу хун шэнги бугсэйшоод, газаагаа гараад, дахин гэр соо ороогуй. Халуун зурхоор, шанга зоригоор, инагаа гэртэнь табиха Бирхаан шадаба даа.

Тэрьелгэ

Углоонэй эртын саг, тэнгэриин уур аалиханаар сайжа захална. Жаабай-эсэгын Хойто соол соо Жатьха-ахай эрэшуулэй талада олбог дээрээ hуунхай, тамхяа татажа hууна. Айшхан-ахадай гуламтын дэргэдэ согсойгоод, тэрээнээ носоожо аhаалгажа hууна. Жагтан Шаарай хоер hэреэгуй, унтанхай байна. Тиижэ байсраа, гэр соо Бирхаан ороно, хубсаhаа тайлангуй, хоер хулоо забилаад, уудэнэй хажууда, гэрэй оёр дээр hуушшаба. Айшхан-ахадай гуламтын ама руу шагаажа байтраа, асуугаад абана.

- Зай, таа хоер юум болоноб таа? hамганшни эдеэлээ гу?

Бирхаан тархяар хэжэрнэ.

- Убээ …

- Бурхан баабай … энэмнай яашшооб даа?!

Жатьха-ахай нэгэшье зоболто угы, hанаа амар хун, яаралта угыгоор дуугарна.

- Эрхэлээ юм ааб даа … ондо юу байхым?

- Энээние эрхэлхээр бидэ яагаабди? Муу убээтэйш айл бэшэбди … адуу малнай яhалыйм, гэр соомнайшье хооhон бэшэ, эрхэлхээр юум байгааб, хари?

- Ехэ hанаагаа бу зобогты … байсраа ондо болообээ яахыйм … хэдыш уймар, хэдыш зурюу уhэлдэмэр байгааш hаа, ёhо заншалаар ябаабээ яахыйм даа. Ёhо буруулжа ябадаг хунэй, харгыш богони байха!

- Энэмнай буряад ёhо, буряад хуули мартаад ябаhан, ямар hонин хун гээшэб!? Нугэлоо дуурэжэ, заншалаа мартажа, хун буянтахыйм аал!? Ямар зурюу басаган бэ!? Айлай бэрээхэй хун аад, иитрээ зурина … иимэ ябадалшни одоол бузар гээшэб!

Ахай ахадай хоерэй зугааен шагнахаяа аргань угы болоод, Бирхаан тэдэ хоерэй хоорондуур, оорынгоо хуур оруулжа абана.

- Ахай, би адуундаа гарахамни, Жагтанаа hэлгэхэб, долоон удэр соо тэрэшни hэлгэгдээбээ ябана.

Айшхан бодоод, адуундаа гараха эдеэ юумэ суглуулжа оробо.

- Эдеэлхэ байгаа гуш?

- Убэ … эдеэлхэбёоб … гарахамни.

Ахадайнгай гарhаа харгын эдеэ юумэ абаад, гэдэргээ эрьелдээд, газаа гаршаба.

***

- Жаалда … ямар зурюу басаган тушаалдашооб даа?! … хайшан гээд энэниие олоо гэээшэб?!

- Олоо юм ааб даа, теэ … хайшан гэхэш!? Жагтан унинэй тэрээнээ обёород, манда дуулгана хаим даа.

Айшхан-ахадай ехэ hанаата болоод, дуугарна.

-Иимэ hамгатай Бирхаамнай яажа hуухыйм!?

- Яахыйм? … hуухал …

- Убээ … эдэ хоершни зурхоорш эльгээрш таарнабээ бшии теэ, бэе бэеэ зобоожо мунтяажа hуухыйм хаим … юугээ хэлнэш …

Жатьха-ахай hамгаяа hонёор лэ хараад, ёгтотойгоор тиимэ, hамганайгай дууень эшхээжэ байжа, дуугарба.

- Зурхоор … эльгээр … саашаа оорынгоо дуу хоолойгоор нэмэжэ абана.

hонин зон байнат … буhэ андалдаагаар ниилэhэн хоершни, айл болодогбэйм аал.

- Болоош hаа, убгэ hамга хоершни наhан соо бэе бэеэ зобоожо байдаг хаим даа. Иимэ айлай ухибуудшье жаргадагбэйма. Юу hайн байхыйм иижэ наhаа унгэргэжэ ябахадаа.

- Ганса эдэш тиижэ hууха гу даа!? hуугшал даа иимэ айл … ямаршье бэшэ.

- Одоол туруунти иимэ басагаа шагаажа байнам.

Жатьха-ахай урмаа нэгэш унанагуй.

- Яахаш убээл дээ...э, эдэ хоерэйти айл - яhал айл болнааб даа … бэшэ айлhаанш дортохобээл!

- Бурхан мэдээ боо … юу болохыйм … саашаа харуужабди.

Тиижэ зугаалдажа байтраа, углоонэй эдеэ эдихэ саг ерэбэ. Айшхан-ахададай Жагтан Шаарай хоерыен бодохоожо ороhон, тэдэнээ оогложо абана.

Зай, бодыт тоо … таа хоер …. «Ууглоонэй уур тэнгэр дээр, ууглоонэй эдеэ шэрээ дээр» …

Жагтан удаанш таталдаагуйгоор хэхэржэ хэхэржэ бодошобо, Шаарай бодохо дурагуй бэеэ тэниилгэжэ татажа, орон соо хоер-гурба урбалдаад, бодохо хубсаhалха баатай болоо. Бултадаа шэрээ тойрон суглараад эдеэлжэ эхилнэ. Жатьха-ахай эдеэлжэ байтраа югээб даа шэбшээд, дуугарна.

- Айшхан … ши бэрээхэйгээ hайнаар баряарай …

- Юугаа дуугарна гээшэбш! би нугэл буян гэжэ мэдэхэбээ hэн губ? бэрээхэйгээ мууса бариха бишни зунтэглообээб … hанаагаа бу зобоорой.

- Тиихэбээ бэзэш даа саашаа дуугаржа байна бэрээхэйн убэл хубсаhаа наймаалжа абаарай … харыш, hайн хубсаhаншье убээл байна … дэгэл малгай годоhо гурбые заабол абаха байна … доторш хубсаhаа абаха байгаа.

- Дотор самса умдэ хоеры абабал, hаянай сагта болохол байха.

- Зай, тиим бэзэ.

Тиижэ хоорэлдэжэ hуугаад, муноо удэшэ юум болохо гэжэ, юуш мэдээгуй хоер амархан зугаалдажа hууна.

***

Бэе барижа ядаhан Туяа гэр соо баруун буланhаа зуун булан руу иишэнь тиишэнь, аман соо юумэ губэнэжэ, ябажал-ябажал байна. Ябажа байтраа hуушаха юм, удааншье hуугаагуйгоор дахин бодожо ябана. Удэр барагдахаш бэшэ, таталдажээ байна. Тиижэ байтраа нэжээд зааханаар эсэс тээшэ болобо. Туяагай бэень эсээд, худэлжэ ядаад, модондли ехэ хундэ болобо. Заахаш таhараагуйгоор Туяа шагаабар хаража, харанхы саг хулеэжэ ядаhан, тэрьелхэ сагаа манана. Зааха амараад, уудын хажууда ерэнэ, тэрэнээ халта нээгээд шагнажа абана, хаагаад шагаабартаа ошоно, тиижэ байжа нэгэ хэды соогоо уудэ шагаабар хоерой хоорондуур гээшхэлдэнэ. Тиигээд саашаа хулеэхэ арганиин угэ: «Ябаха болоо … ябаhууб даа … ябаhууб …»гэжэ зосоогоо бодоно. Тиигээд уудэнэй хажууда улгоотэй, хэнэйб даа!? эхэнэрэй хуушан дэгэлээ, хоер гараа нэгэ ургэhоор лэ, «турд» гээд лэ, умдоодхинэ, пулаадай угээдэ оро унталганайхи буд хушалга толгойдо боогоод, уудэнэй хажууда ошобо. Уудэнэй забhар луу шагаахадань, газаа хунгуйдли байгаа, тиигээд лэ бухы зоригоо гартаа баряад, ехэ тургоор, номоор hарбуулhан hомо годли янзаар, «hурд» гээд лэ аргагуй тургоор гуйжэ гараба.

***

Солоо алдаhан хундли, хуреэ соо гуйгоод, хуреэгэй уудэ хурэжэ, тэрээнээ гуйжэ ябаhаараа «шуурд» гээд лэ дээгуур hуроод, саашаа баруун тээшээ, уруудажа, саана харагдашаhан баруун жалга тээшээ гуйшэбэ. Хэды соо гуйгооб даа, мэдэхэ юм угы, нэгэ мэдэхэдэнь «баруун жалга соо гуйжэ ябанам» гэжэ мэдэгдэшоо. Жалга соо амяа нэгэ заа амаруулаад, тэрэнээ аалин болгоод, саашаа харайба, жалгын муроор гуйнэ-гуйнэ, жалгань барагданагуй, ехэ утаар, барагдаан эсэс угыдли харагдана. Хэды сооб даа, ашагай болохо удаан соо гуйгоол даа энэшни, гуйжэ байтраа гэнтэ hанаандаа абтажа захалба: «Бирхаан хааныйм? … ерэжэ шадаа гу, убээ гу?» Туяагай айдан хурэбэ: «Бирхаангай ерэжэ шадаабээ hаа – яхыймби? Бурхан-баабай абарыт даа намай». Иимээ бодолтойгоор доошоо буужа байтраа, мориной инзагаа дуулдашаhан шэнги болошобо «Бирхаан … Бирхаан ерэбэ – абаралтамни».

Харилга

Туяагай hанааниинь уряагшаа муноохи инзагаагай абяа тээшээ, хабарай хий-hальхин шэнги тургоор эрмэлзэшэбэ хийдэшэбэ. Тэрэ hанаагай хойно, Туяагай бэень хадаа дахажа ядаба даа, «абаралтамни дутэ» гээд, хушэнь тэнхээниинь барагдахаяа hанашаба. Туяа бухы хушоо гаргажа, хойноhоонь hанааен хусэжэ гуйшэбэ, угээ даа! … hанаагаа хусэхыйм аллши! Туяа эгээ hуулшын хушоороо, бэеэшье солоошье мэдэнгуйгоор дабшаба. Дэлхэй дээрээ муноо юушье болог, Туяае бариха нэгэ жэгтэй гу, али ондоо ямар нэгэ тиимэ хушэн, муноо Туяае бариха олдохош угы байха байгаа. Тиихэдээ жалгайн мур хадаа нэгэ заа баруун гар тээшээ эрьелдэшэбэ, мурээ дахажа эрьелдээд, саашаа гуйгоод харахадань - жалганьшни нэгэ заа ургэн болоод, хойшохи тала руу хараба. Жалгын зуун захада, мунгэн ялагар hараар гэрэлтуулhэн, зэрлиг азарга унаhан, баатар шэнги бухэ бэеэрээ, сэхэ морин дээрээ hуугаад, Бирхаан харагдаба. Бирхаангаа хараад, Туяагай зурхэнь байшаба, бэень модондли хатуу болоод, худэлжэш шадахаяа болибо. Морин дээрээ hуугаад, толгойгоо сэхэ дээшээнь ургоод, уряанхи сэрэгдли гоёор бэе сэхэ бариhан, муноохи Бирхааншни Туяадаа бурханай ла янзаар харагдаба Ямар гое хун гээшэб! … ямар гоёор Гэсэр-баатардли морин дээрээ hуунаб! Намайгаа абарха тэнгэр дээрээhээ буугаад, ерээ даа … энээхэн хун … яахадаа иимэ гоёор намда харагдаабээ, туруун? Юундэ би обёорообээб!? Туяагай зосоо муноо шэнэ, туруундли бэшэ, ехэ hонин, нэгэ тиимэ баяраа дуурэн hанаан юумэ гэхэ, тиигээд тэрээнтэеэ худхаралдашаhан, эрэ эхэнэр хоерэй мунхын бэе бэедээ тататалдаан юумэ гэхэ - тэдэ хоер юумынгай дурандли юум турэжэ эхилбэ. Бирхаани хойно дахуул мори турьяжа абаба. Туяагай нюдэнэй урдуур, hуниин одото хаб хара тэнгэр дээрээ, морин дээрээ hуунхай Бирхаани гое бэе, ехэ жэгтэйгээр, юрэ бэшын янзаар харагдашаба. Хараhан юумдаа унэншэжэ ядаад, Туяа оорынгоо бэеыень, хуби заяагай гартаа барюулжа, хулоо гараа мэдээгуй бэеэрээ, агаар дээгуур тамаржа ябаhан сагаахан уулын зангаар, Бирхаан тээшээ тамарба даа. Хуби заяагай харгы эрьелдэшэбэ, Туяагай заяандаа ехэ хубилта болобо, hооргоо бусаха харгы замань заhалтагуйгоор таhалагдаба. Аалиханаар Туяа Бирхаангаа дутэлбэ даа, Туяагаа гарhаан татаад, Бирхаан hамгаяа морин дээрээ hуулгахиба, тиижэ абаад лэ, азаргаяа заашье маргал угыгээр, шанга эрэ хунэй зангаар, эрид гээд лэ, хойто зуг руу эргуулшэбэ даа. «Хилэ» гаршагдаба, туруунхи ябадал хойноhоонь улэшэбэ. Эдэ хоерэй хоер заяаниинь муноо хоер тээшээ таhараад, амииндаа оор оорынгоо шэнэ зуг абажа, дахин ниилэхэгуйгоор ябаба. Туяа дахуул мори унажа абаад, нэгэ хэды соо, доошоо газар луу хаража-хаража, бэе нэгэшье худлоогуйгоор, уряагшаашье бэшэ – хойшоошье бэшэ, маргаhан хундли, зогсошобо. Юугээ шэбшээб даа Туяа!? Зугоор хазараа ааляар угзараад, Бирхаангаа дахажа, буншэн-буншэн гээд лэ харайба.

***

Хэды соо ябааб даа эдэшни, холо болоод, саашаа арба шахуу модо ябаа даа, Туяагай hанаанинь нэгэ заа амаршаhан шэнги болобо, хэбэртэй. Бирхаангаа тад ондо нюдоороо хаража, оорыёо ехэл гайхажа абана: Бирхаанай иимэ халуухан зурхые, иимэ наран шэнги сагаан сэдьхэлые, яажа хараабээб, яажа обёорообээб! Бирхаангай баатар-бэеыень харжа шагаажа байгаад, Туяа гэнтэ зурхоо бариба: «Зурхэмни яашшоб? Юундээ хадхааб? Зурхоо шагнажа абана, шагнажа байгаад, ойлгоно: Зурхэнэймни нэгэ булан, нэгэ заха - энэ хунэйти болобо». Тиижэ шэбшээд, Туяа хойноhоонь ябаад лэ, Бирхааниие ооглон абана.

- Байгыш … Бирхаан … хулеэгыш нэгэ заа … аргамни убээ!

Бирхаан уряагша хараад, дуугарба.

- Хахадшье харгы ябаабёобди, ааляар ябажа байи.

Туяа нэгэ зааха амараад, Бирхааниие дахажа, морёо аалиханаар ябуулгаба. Хэды соо, унии ябаа даа эдэ хоер, нэгэ мэдхэдэн Бухэдэй гол дутэлжэ болобо ха. Бухэд-голой наанахи улас дутэлбэ байгаа даа, дээшээ тэнгэр луу дэгдэжэ гараhан, гуламтын утаан харагдаба. Бирхаан морёо байлгаад, Туяа тээшээ бэеэр эрьелдээд, дуугарба.

- Зай, нютагш харагдаад байна, гараараа заагаад иигээд лэ сэхэ хойшолжо ябаарай.

Туяа хойто зуг руу зурхэнэй сохилтойгоор харана, хааржа-хааржа байтраа юунhээб даа боложо? буруу тээшээ тархяа эргуулээд, холын хухэржэ эхилhэн зуун зугэй алад руу хараад, шарайгаар гуниглаадхина. Ямар hанаан, ямар бодол Туяагай зосоо турэбэ, … бу мэдэи даа! Зугоор сэдьхэлэйнгэй гунзэгы оёртоо турэhэн угэнуудые, ааляар дуугарба.

- Наhан соо мартахабёоби шамайгаа …оорынгоо зол жаргалаа олоод, амагалан энхэн ябаарайш!

Уран гое угэдоо обор хун Бирхаан хэрэгтэй угэнуудые олобо.

- Шишье hайн заяагаа олоорой, жаргалтай ябаарай.

Хазараа ааляар угзараад, Туяа мориёо ябуулгадхина. Дурбэ-таба мори уряагшаа болоhон бэеэрээ эрьелдээд, дабтан дуугарна.

- Наhан соо мартахабёоби шамайгаа!

Тиин хэлэмсээр лэ, морёо шангаар ташаhан хатаргаад, саашаа ябаhаар лэ, тэрээнээ оодооруулна, саашаа болохо тумаа, бури зааханаар харагдажа байтраа, дахин эрьелдээд, хунэй ядаагажа дуулдахаар холоhоо хухирнэ.

Наhан соо мартахабёойльби шамайгаа! …

Тала сууряатажа дабтажа энхэн дуугарба

- Наhан соо мартахабёойльби шамайгаа …

Туяа саашаа болохо тумаа бури заахан болоно, байсраа харагдахаяа болибо.

***

Бирхаан удаан соо тэхэржэ ябахаяа шадаагуй, Туяае хойноhоон харажал-харажал байгаа. hамган боложо угоогуй, муноо хэлэhэн Туяагай угэд, Бирхаани зурхыен бажуушаба, хоолой соо хатуу монсог тогтошоод, амяа байлгаба, зурхэ руу хуйтоор улеэбэ, зосоонь хуйтэржэ захалба: «Амии наhам байшаба даа …» гэжэ hанаад, Бирхаан мэдээ солоо табиhан шэнги байшшаба. Углоонэй наран лэ шэнэ удэр эхилээд, Бирхаани бэеыень шаража абаба, Бирхаан hэришэhэн лэ зангаар дахин тэрэ хойто зуг руу Бухэд тээшээ хараад, урда зуг нютаг руу эрид гээд лэнь, азаргаяа эргуулээд, шангаар тэрээнээ ташуурдаад, нэгэ hурэhоор тэрээнээ оодоруулба. Бухы шадалаараа азаргаяа ябуулгаад, Бирхаан хахарhан зурхэёо, муноо ганса мориной шанга оодороор амаруулжа шадаха байгаа. Аргагуй шангаар морёо оодоруулаад, Бирхаан оорынгоо заяа тээшээ харайба. Туяамнай хадаа Бирхаани халуун зурхоо бал сохижо абаад, эгээ муноо энээхэн лэ сагта, нугоо хойто зуг руу, оорынгоо жаргал тээшээ мориной оодороо оодорhоор лэ, харайлгажа байгаа. Хоер заяа муноо хоер тээшээ таража, моридой оодоролхо тумаа, холо боложол-боложол байгаа. Иигэжэ оорынгоо гараараа зол жаргалаа табижа орхиhон хун, баларшаhан зурхоороо Бирхаан улэшоо бэлэй!

Бэдэрэлгэ

Жаабай-эсэгын гэрэй хашаа соо Бирхаанhаань бэшэ баран сугларанхай. Бэрээхэй угы болгоод, баран ухаагаа алдашаhан, юугээ хэхэ ойлгожо ядаад, баран шууяалдажа дуугаралдажа … яахамнайб? … яахамнайб? иишэ тиишэ гуйлдэнэд. Жатьха-ахаймнай гал ууртай, хашаагай дундаа байгаад, нюдоороо хоер тээшээ гал сахилгаагаа хаяна. Иимэ ууртай нухэроо Айшхан турушынхиёо хараба. Жатьха-ахай шангаар дуугарна

- Убэ…э, хайшан гэжэ олообээбди? …

Жагтанаа зарна.

Жагтан! утэр морёо унаад, Аю, Даади, Муруу юуды дахуулаад бэдэрэгты! Баруун жалгаhаан захалаад, хаа яаа убээ газараар, Бирид хурсэр бэдрэгты … юун гээшэб даа! бэрээхэй убээ болохо!

Бэдэрээшэ хуудтэ туhалхаяа hанаhан, Шаарай Жатьха-ахайдаа хандана.

- Жатьха-ахай, би тэдээнээр сугтаа ошожо бэдэрэлсэhууби.

Айшхан ухаа алдашоод, Шаарайгаа аргадана.

- Убээ, хайшан гэшообши, басаган? Хуу бэдэрхэ эхэнэрэй хэрэг гу? Яашообш даа?

hамгаяа дэмжэжэ, Жатьха-ахай дуу басагаяа зандаха арганиинь угы, бэе нэгэ заа баряад, тэрээнээ аргадна.

- Болииш даа … басага-ан … ахадайшни зуб хэлэнэ, хуу бэдэрхэ эрэшуулэй хэрэг юм.

Дуу басагаяа нэгэ заа болюулаад, гэрэй урдуураа хоер тээшэнь иишэ тиишэ ехэ ууртай юм гээшхэлдэнэ.

Ээ … даа, ямар муухай ушар гээшээб! Наhан соо иимэ ушар дуулаабёоб узообёоб … хуудhээш эшэртэй.

Айшхан бэе моорэhэн зангаар дуугарна.

- Усхэдэрэй удэшэ болосор Бирхаантай hуугаа. Углоогуур Бирхаани ябаhан хойно, би урда соолдо ороод, бэрээхэйе эдеэлуулбэб, тэрэшни хадаа ямаршье бэшэ байгаа.

- Ямаршье бэшэ бэрээхэй хайшан гээд, убээ болохыйм теэ!?

- Бу мэдыш … тэрээнииен.

Уураа буураагуй Жатьха-ахай саашаа уураа гаргана

- Юун гээшээб!? Бэрээхэй убээ болгообди …

- Убээ, Бирхаамнай ямарыймяае олоо гээшэб!? иимэ ушар тухай дуулаабёоб.

Жатьха-ахай дуугаа нэгэ заа аалин болгоод дуугарна

- Байгаарай, холо ошохобээл … муноо баригдахал … хараарай.

- Энэмнай морёор гу, али морибээ ябашоо?

- Морибээ ябаа, манайхи гурбан мориднай хуреэ соомнай байна, баран.

- Морибээ ябаhан хойно холо ошохобээ даа.

- Бухэд нютагшни холо байна, нютагаа хурэжэ уртанбээеэр баригдахал болохо, энэмнай.

- Энээ руу Зунгар соомнай олдообээ болоо hаань, Бухэд нютагаа ошохо болохош, тэрэшни оорынгоо гэртэ ошообээ яахыйм.

- Ябагаар ябаhан энэшни hая болсроо, нютагаа хурэхэбээл даа, наана бэдэрхэ болоно.

Хундоор амилаад, тархяа хоер тээшээ эргуулэн хэжэржэ абаад, Айшхан дуугарба.

- Юун болоно гээшэб даа! Гайтай юм, наhан соо иимэ юум дуулаабёоб. Тиижэ зугаалдажа, убгэ hамган хоер нэхуул хуунуудыен эльгээгээд, тэдээниие хэзээ бэрээхэйгээ олоод, наашаа асарнаб гэжэ, гэр соо хулеэжэ hуужа байгаа.

***

Бэрээхэйгээ бариха хунууд, бухэли hуни, тэргэлшэhэнээ бэдэрээд, олоогуйгоор углоонэй эртуур бусашабад. hуни соо ябаhан эдэ дурбэн хуудшни эсэшоод, оорынгоо гэр гэрээрээ тараад унташаба. Тэдээни hэлгэн, Юхэн абгайнгай хоер хубууд, хажууда хоер нухэртэй, углоогуур дахин тэрээнээ бэдэрхэеэ Бухэд нютаг тээшээ гаршаба. Удэр соо бэдэрээд, олоогуй байхадань, hуни соо бэдэржэ ябаа. Хойто углоониин эртын сагта эдэнь, баhаа олоогуйгоор бусашаба. Олон удэр соо Туяа бэрээхэйгээ бэдэрээ, Жатьха-ахай оороо нэгэ хуу дахуулаад, Бухэд руу ошоо, тэндэ хаража, hуража ябаа, олоогуй болоод, яахыйм даа! байг лэ саашаа! гээд тэхэрэжэ бусашаба. Саашаа бэдэрхэеэ орхиhон байшоо. Тиимбээрэ, Бирхаан адуундаа байна, юуш мэдэхэгуйдли, гэртээ ошохо яаранагуй. Адуугаа хаража ябаhан Бирхаан унии соо ябаа. Арбаад хоногой дулаан унталга соо ороогуй хун, ехэ эсэшэhэн, hаахалаа табиhан, нюур шарайдаа харлаад, утэлшуу хун шэнги болоод, бусашоо. Ерэhээр лэ дуугай, улуу юм дуугаранагуй, юуш мэдэхэгуйдли юм.

***

Тэрэ гэhээр лэ, гурбан жэл унгэршоо … ёдогор хадхуурдли Бирхаанай зурхэнэй убшэншни ехэ удаан соо hуноогуй унтараагуй, удэр hунигуй хадхажал-хадхажал байгаа. Бирхаан тэрэ убшэёо хэндэш харуулангуйгоор, дуугайл ябажа тодхороо гансаараа бэеэрээ даажа байгаа юм. hуниндоо унтахадаа, дуран hамганай тухэл нюдэндоо харагдаад, оройдоо Бирхаание унтуулдаггуй байгаа, удэрниин хадаа hанаандаа ерээд, амаруулдаггуй байха юм, иижэ байгаад Бирхаан амаргуй ехээр зобожо ябаа. Адуундаа гараха уёороо хари, Бирхаан зурхэнэй hанааен нэгэ заа амаруулжа абана, Бухэд тээшээ гунигтай нюдоороо хараад, хаража байтраа уйяраандаа абтана: «Хаанабши даа Туяа гээшэмни!? Хаагуур, ямар тала дайдаар гэшхэлнэбши!? Оорынгоо жаргалаа олоойш? Убэйш? Тиижэ шэбшээд, аман соо губэнэhэндлил болоно: «Наhан соо мартахабёоби шамайгаа» … гэhэн хаим даа … мартаабэйм аабзэ, али hанахаяашье сул мартаад ябана гу? Убээ даа … мартаал боложо байхабээ, инагни! Туяагай энэ дулаан угэнууд муноо хуйтэн тала соо Бирхаангай зурхые дулаасуулаад, hанааен заhаад, шорые дааха туhалжа байгаа. Минии hамган боложо угоо hааш, хари ямар айл болохо байгаабди!?». Бирхаан хойшоо холын алад руу дахин шагаадьхёод, морёо эргуулшоод, адуун тээшээ бусана.

***

Зугоор, саг гээшэшни юушье хэхэ ха юм даа, аали ааляар лэ зурхэнэй убшэниинь hунэжэ захалба. Туяае алдахаhаа хойшо найр юумда ябааш hаа, хушэ шурые туршалсажа хабаадалсажа болоногуй, хатар наадан ёохор соо ороногуй, холоhоон лэ арада байжа, хараад-хараад унгэрнэ. Хоер-гурба залуу басагад бэеэрээшье нюур шарайгааршье, Туяа-hамганhаа нэгэшье доро бэшэ аад лэ, нэгэшье дутуу бэшэ, Бирхаание hайхашаагаад нухэсэхэёо туршаhан байгаа, зугоор Бирхаамнай яажаш байгаад, нухэсэжэ угоогуй. Хунууд дуугаралдажа эхилбэ «Бирхаан убэдшэбэ, Бирхаан убэдшэбэ … Бирхаан улбэр болшоо», зугоор Бирхаани досоо, Бирхаани зурхэнь соо, сэдьхэл соо юум болоно гэжэ, ямар шор ямар тодхор Бирхаан амсаба гэжэ, хэншье таагаагуй, хэншье ойлгоогуй.

Хоердхи гэрлуулгэ

Жатьха-ахайнгай гэрлэhээр модо жэлдэнь тэдэнэйхишни хубуутэй болоо, Бирхаан тэрэ Димитр гэжэ хубуундээ аргагуй ехээр эрьешоод, бухы сулоо сагаа тэрэ хубуунтэйгээр унгэргэжэ дуртай болшоо. Тэрээнэй хул дээрээ гараад ябажа эхилэжэ болоhоор лэ, Бирхаан тэрэнээ дахуулжа байгаад, шаргал морёороо тала руу адуундаа гу, малдаа гу, али ондо нютаг руу энэ тэрэ хэрэгээр ябадаг болоо. Муноо Бирхаан баhаа адуундаа, Бирхаанhаа бэшэ баран эсэгын гэр соо, углоонэй сай ууха, ехэ эбтэйгээр шэрээ тойрон суглараад, абяагуй баран, хэнш юуш дуугарнагуй, эдеэлхэеэ тухооржэ байна. Айшхан-ахадай модон тагшадые таг дээрээhээ абаад, сай тагшалжа байтраа, дуугарна.

- Жагтан! Бирхаангаа hэлгэхэ болоолш даа, тэрэмнай муноо хэдыти хоногой ябана? … байза … дурбэти гу, али табати хоноод байна, тэрэнэй эдеэниинь барагдаа болохо.

Жатьха-ахай ногоон сайтай тагша гартаа бариhан, hамгаяа дэмжэжэ абаба.

-hэлгэхэ болоо … Бирхаангай ерэhээр лэ, тэрээнээ дахуулаад тулеэндээ гараха болоо.

- Тэрэш тэрэл даа хари, тэрээнhээшье гадна, Бирхаангаа гэртээ бусааха, нэгэ ондоо хэрэг бии болоно ... хэбэртэй.

Жатьха-ахай ехэ гайхаба.

- Ямар хэрэг?

- Баруун тээмнай Бартагайти айлай яагааб … Сэсэг дунда басаганииньшни хээлитэй гэлсэнэ.

Жатьха-ахай бури ехээр гайхаба.

- Яагааб теэ? Хээлитэй хээлибээшье, манайхи хэрэг ямар бэ? Тэрэ хээлеэр бидэ яахамнайбди?

- Хэрэг хэрэгшье бэшэ … яахыйм даа! тэрэ басаганшни Бирхаани урэ зоожэ ябана гэжэ хунууд гэлсэнэ.

-hуй даа! Юугаа зугаалбаш … Нээрээ гу? ... Энэ юум болноб даа … дэлхэй дээрээ?

- Нээрээ нээрээ, дэмы газар хэлхээ hэн губ? Бухэдэйхияа алдахаhаа хойшо, Бирхаамнай басагадыгаа балай илгахаяа болёод байна, тэдээнииен шэлнэбээ, бутуу дайралдаhан басагадаараа орёолдоод, тэдэнээ оорын hамганш гэжэ болгонобээ, бутуу тэнэжэ хийтэжэ ябана.

- Ёой даа! баhаа нэгэ ушар гай манайдаа айлшалба …

Айшхан-ахадай ухаагаа алдаха хун бэшэ, ухаатай сэсэн хуурээ дуугарна.

- Тэрээхэн Сэсэг-басагатаяа гэрлуулхэ байгаа, энээниие …

- Гэрлуулхэ гэрлуулхэ. Харагтыл даа энээниие! хунэй басагаа гудэhуулээд hанаа амар ябаха, юун гээ hонин хум ба!?

Жагтан шэрээгэй зуун захада hууhан хун, эдэ хоерэй хоорэлдооhоо таhаршахыйм аал, заал гээд, оорынгоо угэ оруулна.

- Тэрээхэн Бартагайти Сэсэг-басаганииньшни, унинhээл хойшо Бирхаан-ахайгаа харадаг hайхашаадаг hанаархадаг байгаа. Бухэдэйхи басагаар орёолдохын орондо, Бирхаан-ахай энээхэн басагаа абабал, жаргажа налайжа hууха байгаа, тэрээнтэе hуугаа hаа, муноо болсор айл болоод, хоер-гурба хубуутэй ямбатай хундэтэй хун, ябаха байгаа.

Жагтанай угэнуудтэ дураа гутаад, Айшхан-ахадай Жагтанаа эшхээгээд ёгтолно.

- Харин, тиихэ байгаа даа … ехэ бэлэнээр дуугарнаб гэжэ бэе обёорнобэйш?саашаа ёгтогуйгоор хэлэнэ хунэй заяа хуби гэжэ яахыймша? Болоhон юум Бурханай байдаг гэжэ, муноо болосор яажа мэдээбэйш тэрэнээ?

Жагтан Бирхаандли бэшэ, хунэй хуур соо ябахагуй, зурюу хун, муноо баhаа оорынгоо hанамжые орхиногуй, сухарижаш байнагуй, ахадайтайгаар тэмсэлнэ.

- Болоhон юум Бурханай бэз даа, зугоор Бирхаан-ахайнгай оорын нюдэн хайшан гээб, залууhаан хойшо тэрээхэн Сэсэг-басаганшни Бирхаан-ахайдаа дурлашаhан хун гэжэ, Онгой соомнай унинэй лэ суу таража байгаа. Тэрэ басагаа абабал, Бирхаан-ахай «тоhон соо хальтиржа, торгон соо хульбиржа» ябаха байгаа.

Айшхан-ахадай дураа бури гутаад, ехэ ёгтотойгоор дуугарба.

- Ягаа гоёор хэлэхэ хумштаа! Гоёор хэлэхэеэ хаанаа hураабши?Гайхалтай гоёор юумэ хэлэнэш! Одоошье уран-амааша хун байнаш!

- Убээ теэ … Айшхан-ахадай! оодоо шэбшыт … энэ Бухэдэйхие абаад, Бирхаан-ахаймнай жаргашойм аал?

Унгэршэhэн юумэй тухай, эдээниин зугаа шагнажа хашараад, Жатьха-ахай оорынгоо угэ табина.

- Зай, унгэршэhэн юумэ тухай дэмы зугаалхаа болиит, муноонэй байдал тухайгаа зугаалаи. Зай тиигээд яахаа болнобди?

Жагтан баhаа, бури эндэл даа, оорынгоо hанамжыен мэдуулнэ.

- Энэ Бартагайти Сэсэг-басаганhаа дээрыйм, Бирхаан-ахайдаа олдохоёо болёо гэжэ hананам.

Жагтанаа зубшоохэ баатай, Айшхан-ахадай тэрээнээ дэмжэжэ абана.

- Хари, тиимэл байна хаяа даа … ондоймяае хаанаа бэдэрхыймш даа.

Тиижэ зугаалжа байтраа Жатьха-ахай, барандань эсэгэнь хадаа, гол хуурээ табижа абана.

- Харин … ондоймяае бэдэрхэ яахаа зомбибди? хунэй басагаяа хээлитэй болгоод, амар сулоо гэжэ ябдагбэйм, мэнэ иигээд лэ эхэ эсэгэтэйгээр зугаа бариха байна.

Иижэ хэлээд лэ Жатьха-ахай хоорэлдоогоо хааба.

***

Удааншгуй, олон удэр соо таталдаагуйгоор Жатьха-ахай тэрэ хээлитэй Сэсэг-басаганайнгай аба иибиитэй зугаа бариха, хоорэлдэхэеэ тухоорбэ. Тиигээд лэ, тэдэнэй ойро hуугааш hаа, ябагаар ошохо «нэрэ угы» гээд, морёо унаад, hайхан тэрлиг умдэхёод, хэрэгтэй юумяа абаад, гэртэhээн гараад, тэдэнэй гэр тээшээ зорибо даа. Бартагайхи гэрэнь хадаа Жаабайнхиhаа ойрхон, дутэ байдаг, тэрээнээ хуроод, морёо сэргэньдэ уяад, Жатьха-ахай гэр луу орошобо. Гэр соо ороод, малгай тайлангуйгоор, бэеэрээ тонгойжо абаад,

- Амар мэндоо! гээд, зохидхоноор амаршална.

Бартага hамгатаяа хоюлаа Жатьхаяа дулаагаар угтаба, хоолойн дуу соо нэгэшье хоро, нэгэшье гомдо угыгээр харюуе табина.

- Мэндоо мэндоо Жатьха-хуршэ!

Бартага-абгай гэрэй эзын эрхээрээ Жатьхаяа эрэшуулэй тала руу уряад лэ, эгээ дээгуур хоймороо зэргэлхэ, Хитад торгоороо оеhон, зоолхэн олбог дээрээ hуулгаба. Тиигээд лэ Жатьхын hууhан хойно, хоюулаа унинэй лэ заншалаар, гааhадаа гаргаад, тамхяа татажа оробо. Хоер-гурба hороод абажа байтраа, Жатьха хандажа абана.

- Зай! Бартага-абгай хэр зэргээ хэшэглэжэ байнат болонот?

- Байнальди даа иигээд лэ … бурханай уршоолоор, оорынгоо хабаар … ехээр гомдохо шалтагаан убээл ха.

- Бэлшээритнай энэ жэлэй яhалыйм хая даа?

- Бообээ гэмбээ байна.

- Дэжэд-эзы! танай энхэ элууртнай хэр зэргэйм?

- Бообээ hайн даа, улуу юум - юу хэлэхэш даа!? хэлэхэ аргам убээ.

Бартага-абгай нэгэ заа хулеэгээд, оорынгоо талаhаа ёhын хундэлгын асуу, асуужа абана.

- Танайти хэр байнат?

- Тиигээд лэ, байнальди даа … хари. Энэ жэлэй саhамнай ехэдэшоо байгаа, адуумнай Улэнтын дайдада бэлшэжэ байсраа, саhанда ядаад, нэгэ заа турахаяа hанаа … хари, тиигээд лэ бидэмнай удаанш болообээ саг соо адуугаа Улэнтэhээн гаргаад, Бирид руу ябуулаа hэмди.

- hээ даа! Манайти хадаа адуумнай Хоотэйн талада бэлшээ, тэрээ руу хадаа саhаниинь баhаа ехээр оршоhон байгаа хари, бидэ адуугаа тэндээ улээгээ hэндил даа.

- Саhаниинhь энэ жэл ехээр ороо, юун гэхэш даа!

Утаагаа ехээр гаргажа бааюлжа байгаад, нюдоо халта аниб-аниб гээд лэн, Бартага-абгай урдынхияа дурдаба.

- Дэлхэй дайдашни ондоо болоод байнал даа! Иимэ ехэ саhаншни миниил заахандамни балшар наhандамни ородог бэлэй, ондоо иижэ орообээ байгаа, муноо сагтаа датин эрьешоод, иижэ орохо болоо.

- Тиигээ хаяа даа! Бартага-абгайгаа зубшоожэ Жатьха тархяараа нэгэ хэдыен дохёод лэ, зааха хулеэгээд, дахин асуугаа табина ухибуудтнай баран hайн гу? Оюу, Сэсэг, Гэрэл юуд? Балсан одхон-хубуунтнай?

- hа…айн … бообээ! хоер басагадууднай муноо hаалидаа байна, Сэсэгнай нагасынтида ябанхай, тиигээд лэ Балсамнай хаанаб даа!? хубуудээрээ наадажа гуйлдэжэ байна … яана?

- Оюутнай хадамда гарахаар байна гэжэ, абяа гараhан байгаа.

- Тиигээ байгаа хари! Тиигээд лэ зогсошоод байнал даа … байшшаба, басагыемнай хадамлаха хунууд ерэнэбээл даа.

***

Тиижэ хоорэлдэжэ байгаад, эдэшни гол зугаа гол хуурээ аалиханар дутэлжэ, яаралтагуйгоор хоорэлдоогоо ябуулгажа байна. Бартага-абгай Дэжэд-абгай эзытэе хоюулаа даруухан зантай, улуу юм, аягуй юм дуугарнагуй, ехэншэнь Жатьхын хуурээ шагнаад, зубшоожэ байжа, тархяараа дохин-дохин гээд лэ, «Тиимэ даа, тиимэ даа» гэлдэжэ байжа, Жатьхын хуурээ, шагнажа hууна. Тиижэ байсраа хоорэлдоониинь гол хэрэгыень тулаба. Бартага-абгай зугаалдахын хоорондуураа hонирхобо.

- Бирхаани hамганай абяаниинь дуулданабээ?

- Убээ, дуулданабээ …

Тиигэд лэ нэгэ заа шэбшээд, Жатьха саашаа дуугарна.

- Дуулдааш hаа, олдоош hаа, муноо болоhон хойно, бидэ иимэ бэрээхэйгээр яахамнайбди!? Нэгэ заа тааруу бэрээхэй олоод, дууемни жаргалуулха болоо hаа, дээрээ болохо гэжэ hананам.

Бартага-абгай Дэжэд-абгазы хоер юуш хэлэнгуйгоор толгойгоо дохёод дохёод лэ, Жатьхаяа зубшоожэ абана. Тиижэ байсраа, Жатьха сэхэ мэхэлгуй зугаагаа эхилнэ.

- Зай тиигэд лэ, Бартага-абгай! Дэжэд-абгазы! унэн сэхэ хэлэ hаа, битнай оорынгоо дуу хубуун танай Сэсэг-басаган хоерэй тушаагаа, хуурээ бариха ерэhэн хун байнам. Бидэ хадаа оодынгоо зэмээ мэднэбди! Танай номхон, бэрхэ басагыетнай, манай тэнэг хубуумнай хээлидэ оруулаад, хийтэжэ тэнэжэ ябана хаим даа! Золиг! Тиигээд лэ манайтин хадаа, яахаш аргабээ болшоод байнабди, хайшан гэхэш энээнииен!? Алхыймаалши!?

Бартага «дутуу хун» гэжэ нэгэш ябаагуй, ухаагаар нэгэш дутаагуй, томоотой ухаатай хун гэжэ нэрэ баридаг ябаhан байгаа, муноо энэ, бэе ехээр зэмэлжэ ябаhан Жатьха-хуршын hанаае нэгэ заа амаруулхаяа hанажа, Бартага аалиханаар дуугарна.

- Жатьха-хуршэ! бэе ехээр бу зэмэлуулыш даа, манай басагамнай хадаа баhаа нэгэ заа зэмтэйм ааб даа, тэрэшни бэе нэгэшье, заахаш болобол моорнэбээ, хээлингэй hаял бии болоходоо, hаял харагдаад байхадаа, намда иижэ хэлэhэн байгаа, баарhамнай: «Баабай! таа намайе хулисыт даа! Би оороо зэмэтэйб … зэмые оороо даажа, оороо амсажа ябаhууб даа, ухибуугээ ургэжэ, эрэ болгожо, тэнжуулжэ ябахамни»! Басаганай тиижэ хэлэхэдээ, бидэ Дэжэдтэе уйяарааад, басагаяа ехэ хайрлаад, бартиран алдаабда. Яажаш болоо hаа, басагаяа орхихобээбди, басагаяа дэмжээд, ухибууень ургэлсоод ябахабди.

Бартага-абгайнгай иижэ дуугархадань, иимэ халуун, зурхэн соо турэhэн угэнуудые дуулаад, Жатьха шэбшэнэ: «Эгээ муноо хэрэгыень дуулгаха болоо, эгээ муноо тааруу саг ерэбэ» гээд, хэрэгээ дуулгажа эхилнэ.

- Эсэгэбээ ухибууншни уншэн хун хаим даа, юу хэхэеэ, бидэ муноо турэхэ хууе уншэн болгожо, эсэгэhээн hалгаажа тиихэбди!? Эдэ хоерые гэрлуулэебди … Бартага-абгай!

Бартага нэгэш бардамга, нэгэш hайзга угы, бэе дарууханаар барижа, Жатьхаяа зубшоонэ.

- Хари … гэрлуулэе даа! Жатьха-хуршэ! Бидэ хорилто хэхэбёобди, танай Бирхаанииеш муушалхабёобди, уноор хэлэбэл, яажаш байгаад, Бирхаан муу хун бэшэл даа, муу юум хэлхэбёоб, тэрээн дээрээ хэлэхэ болобол, манайшье басаган тэрээндээ дуртайм хэбэртэй хаяа даа, оорынгоо басагаяа жаргалуулаабээ яахабш!

Тиижэ хэлсээд, Жатьха Бартага-абгай хоер тааралдаад, зугаа хоорэлдоогоо зохидоор таарууханаар ябуулгадхина. Бартага-абгайнгай зубшооен абаад, Жатьха «бэрээхэйн сэнгые» мэдэхэ hанаатай, Бартага-абгайhаа асуужа абана.

- Басагыетнай юугээр, хэдыгээр худалдажа орохобди?

Бартага-абгай ургэн сэдьхэлтэй хун байhан хойно, иижэ дуугарба.

- Хуршаа! … болииш даа, бидэ басагаяа жаргалуулжа байгаад, яахаяа ехэ сэнгээ эрихэбди!? Хэрэгбээл даа! Нэрын тулоодоо нэгэ мори угоо hааш, болохол байха, болохо! Хомхойрхо хэрэгбээл даа!

- Зай, hайн даа! тиижэ шэбшэил даа!

Жатьха хэрэгээ бутээгээд, хухёондоо урдаhааш ондо болшоод, нюур шарайдаа зоолхэн, hанаандаа амархан, тиижэ болоод лэ, хул дээрээ бодоод, багахан туулмагаар асарhан далга, хэшэг юумяа, архи энэ тэрэ юумяа гаргаба даа. Тиижэ байгаад, Жатьха хээлитэй Сэсэг-басаганай эхэ эсэгэтэйгээр зугаалдаад лэ ойлголсоод, хоер тээhээ hайн дураараа буhоор андалдаад, худын тамхяа татажа аб

Хоердхи hуулта

Гурбан удэр соо Бартагайхиншни, хадамдаа гараха Сэсэг-басагаяа бэлдээд лэ, бэлдэhэн хойно, басагаяа хургэбэ даа. Тиижэ Жатьха-ахай Бирхаан Сэсэг хоерые hуулгаба. Сэсэг-hамганиинь ехэ бэрхэ ехэ толтотой байшоо, тиимэ аад лэ зангаараа даруухан номхон, хэдыш хээлитэй байгаад, гэртээ юум хэхэдэ ехэ бэрхээр, ехэ тургоор хэхэ юм. Бирхаан налайшшаба, таргалшоо, ялагар hайхан болшоо, хубсаhаниинь аруюн, гудэhэниинь дуурэн, hанааниинь амар, тиимэ болшоо. Жатьха-ахай магтаалдаа хэдышье обор хомор хун аад, иимэ бэрхэ бэрээхэйгээ магтаха баатай болоо, дуу хубуундэ нэгэтэ хэлэбэ «hамгаяа нэгэ заа гамнаад яба, хээлитэй байна, хундэ ажалаа бу хуулэ!». Ахайнгай тииижэ хэлээш угы hаа, Бирхаан оорынгоо hанаагаараа hамгаяа гамнадаг байгаа, хундэ ажал юумэ хуулээгуй, hамгаяа халташ зобоогоогуй. Тиижэ Бирхаан жаргажа hуужа байгаа. Зугоор иимэ hайн ябадалшни Бирхааниие удаан соо амаруулаагуй.

***

Хабар тээшээ турэхэ гэhэн Сэсэг-hамганиинь хээлие ехэ хундоор ургэжэ ябаа, турэхэ дээрээ амии барижа шадаагуй, бурхандаа харишоо. Хээли соо ябаhан басаганиинь хадаа баhаа унии ябаагуй, нарайгаар эхэеэ дахаад, бурханай болобо. Басаганайнгай гарахаhаа хойшо харисраа Бирхаан тэрээнээ гар дээрээhээ буулгаагуй, ургоод, тэрээнээ оороо ухэрэй hу уулгажа, унтуулжа, бархирхадань аргадажа, унтахадань hахидаг байгаа. Зугоор хэдышье hайнаар ургэжэ байгаад, басагаяа амидыдань барижа шадаагуй, басаганиинь Бирхаанай гар дээрээ наhалшаба. Тиимэ гашуун ушар болобо. Бирхаамнай hамга басага хоерые гээгээд, ехэ шаналаа гашуудаба, зугааша хун бэшэ аад, бури зосоо - бэе руу оршобо, хууд соогоо ябаха, хунууд соо зугаалдаха дурагуй болшоо, хэрэгтэй хэрэггуйдэ ходо адуундаа гарахаяа, гансаараа ябахаяа эрмэлзэнэ, тиишээ гараад шороо гансаараа даахаяа hанана. Шанга гай тодхордоо абташоод, Бирхаан харашаг хун аад лэ, бури харлашоод ябана, питан хара болшоод, урма охигоо бури мартаба. Ямар тиимэ хундэ заяатай хун гээшээб!? Туруунхи hамгаар хадхуулhан, Бирхаани зурхэн хоердхиёо, Сэсэг-hамганайнгай гээгдэхэдээ, хара шортоо хадхуулба, тиигээд лэ саашаа удаанш болоогуйдэ, турэл басаганайнгай наhан болоходоо, гурбадхияа эгээ шанга шор аюлдаа хадхуулаа болоо. Бухы золоо бухы жаргалаа алдаhан, бухы талаае гээhэн, Бирхаан hуулшын хушоороо шор тодхороо даажа абаба, зугоор гэхэдээ, шороо Бирхаан «хунууд соо харуулахабёоб» гэжэ, шиидэбэ.

***

Адуундаа, гансаараа ябаад, Бирхаан бэе нэгэ заа hуладаа табина, морин дээрээ hуугаад, оорынхигой хариhан баруун тээшээ эрьелдээд, Сэсэг-hамгаяа турэл басагатаяа хоерыен нюдооро харахаяа туршаhандлил болоно, тиигээд hамга басага хоерые дуудана «Минии хоер баарhадни, намайе яадаа орхёобта? Аргатай hаан, танайе дахаад, ошохо байгааб. Ямар турэлоор ябана гээшэбтаа?!» Тиижэ хэлээд лэ, гансаараа хадань, нулимгаа адхаад, басагандаа хандана: «Хайран алтан басагамни! Хоохэймни! Юундэ намайе орхёобши?! Ямар эртээр харяабши!? Нарай наhаар харишоод, тэнгэриин турэлтэй ябаха еэтэй болонош!» Нюдоо харасаа тэнгэр луу залаад, басагаа бэдэрhэн хун харана, тиижэ байтраа басаганиинь тэнгэриин уулэд хоорондуураа харагдашаhан шэнги болоно. Харагдаад эсэгэдээ хандан юумэ хэлэнэ: «Баабай! бу уйлаарай, бу орлёорой! бишни шамайгаа мартахабёоби, хэзээшье»! Басаганайн тухэл юумэ хараад, хэлэхые юумэ дуулаад, Бирхаан зогсоод лэ нюдэнэй хордосроо дээшээ харана, басагам саашаа юун гэжэ хэлэхааб, шагнана. Тиижэ байсраа басаганиинь харагдахаяа болибо, Бирхаан нюураа hариилгаад, бэдэржэ-бэдэржэ ороно, тэнгэр луу харана-харана, оложо ядаад, морин дээрхи ашаатай, хатааhан бухын сууха соохи hуен бурхандаа ургоод, арзагар альгатай хоер хуштэй гараа дээшээ ургоод, зальбарна: «Бурха…ан, минии алтан hамган, алтан басаган хоерыемни жаргалуужа хайрлыт»! тиижэ абаад, басагандан хандана: «Басагамни … баарhамни hайн ябаарай, шамайгаа хэзээш мартахабёоб, наhан соогоо шамайе hанажа, шамайе зурхэн соо барижа ябахаби» хэлэhэн хун, мэдээ табиhандлил тойрохииеш мэдэхэеэ болиhон байна иигээд. Уршышэhэн хара шарайгаар ехэ удаан, тэдэнэй хариhан баруун тээшээ хаража, бухы hанаагаар тиишээ баруун тээшээ болоно. Зугоор хэдышье тиижэ байгаад, хуйтэн жабар Бирхаангаа мэдээдээ оруулна. Бирхаанай сэдьхэл, тэдэ бурханай болоhон hамган басаган хоерые дахаад, одоол Бирхаангаа орхёо болобо. Зол жаргалаа оложо ядаhан, Бирхаан hуулшын хушоороо тиимэ шанга шор аюлаа даажа абаба. Дуу хубуугээ ехэ хайрлажа, Жатьха-ахай тэрээнээ янза бурёор дэмжэжэ байгаа, заримдаа hанааень амаруулжа, заримдаа аргадажа, заримдаа гансааран орхижо, шор тодхороо бэеэрээ даажа абаг гээд, ухаатайгаар дуу хубууе дэмжэжэ абажа, шор тодхороо даахаяа туhалба.

Гурбадхи гэрлуулгэ

Тиижэ байжа байгаад лэ, гурбан жэл унгэршоо. Бирхаанай гашуун hанаа юумынь нэгэ заа бага боложо, унтаржа болоо хаяа даа. Жатьха-ахай тэрээнээ обёороод, аалиханаар аргааханаар хэлэжэ захалба «hамга абаха байгааш, гэрлэхэ байгааш». Бирхаан хадаа дуугай ябана, юуш хэлэнэгуй, хоер тээшээ иишэш-тиишэш бэшэ юм. Дуу хубуугэй иижэ охии hула болоод ябахадаа, Жатьха-ахай хэлэ хэлэhээр лэ хашараад, шангаржа захалба. Муноо энэ углоогуур Жатьха-ахай тэсээбэри барагдаhан хун, дуу хубуугээ дахин дайлажа оробо.

- Хэды соо гансаараа ябаха хумши!? гэрлуулхэм шамайгаа.

- Ахай, би хэды дати гэрлэхэмни?

- Хэдышье гэрлээ hаа, эрэ хун гансаараа ябаха ёhобээ. Ухибуудбээ эрэ гээшэшни газар дэлхэйгээ дэмышье даража ябадаг гэлсээтэй, унинэй лэ зугаа байдаг. hамгабээ эрэ хууе хаана хэзээ хараабши?

- Би Димитрдээ эрьешоод байнам, Димитргээ ургоод ябаhууб даа, оорынгоо хубуундли энээнээ эрэ болгоод ябаа hаам, буянтай хун болхаа бэзэб.

- Оорынгоо урэ хубуутэй болохо, хэн шамда hаатааим бэ? «hайн эрэ оорын урэтэй, муу эрэ hамганай дахуул хубуутэй», гэлсэгшэ хаим, тэрэ зугаа мэдэхэбээ хун гуш?

- Дуулааб.

-hаа теэ … мэдээ hаань юугээ зурижэ байнаш? Эсэгыемнай хуур угэ мартаабээ бэзэш? Баабаймнай ходо хэлэгшэhэн, «Ганса модоной гал болнобээ, ганса хунэй хун турнэбээ. Ганса модон hальтиндаа унадаг, ганса хун тодхордоо хосордог» гэжэ … баабайн хуурээ hаныш … Эрэ хун гансаараа ябахадаа, нугэлоо татаад хосордог, тэрээнээ оло дати хэлэхэбёоб шамда, оороо мэдээд ябаарай!

Бирхаан доошоо хараад, юуш хэлнэгуй. Жатьха-ахай дахин дуугарна .

Наhан соо залуу ябахабээ хаимш даа, убгэн утэлhэн хун оорынгоо ухибуудтаа ургуулжа тэжээлуулжэ ябадаг хаим, гансаардаад, хаягдашаhан нохойдлил наhаа барахаяа тиигээ гуш? … болииш хубаа. Минии хууршни эсэгын хуур хаим, али миниингэй хуур голохоёо hанаа гуш?

- Убээ, юугээ хэлнэбтаа, ахай!? Хуурыетнай яахадаа голохыймби!?

- Ноо теэ … голообээ хадаа, хуур юумыемни ойндоо абыш, хушоор шамай гэрлуулэхэеэ тиинэбээб, оорынгоо ухаагаар, оорынгоо hанаагаар, оорынгоо дураараар гэрлэхэ ёhотойш, «минии зарга, шинии дуран» гээд лэ, hайн эбтэй еэтэй байи.

- Хоер дати гэрлэhэн байнам, сэхэнь хэлээ hаа, муноо датин гурбадьхи hамгаяа абаха, эльгэ дурам унашоод байна.

- Убэ…э, болииш хубуун, гуша хурэhэн эрэ хуншни эльгээ унаха ёhобээ, Жаабай-баабайнгай хубуун эльгээ унаха байдаггуй. Баабаймнай хэлэгшэhэн: «Аймхай эрэ - хушэ тэнхээ алдадаг, hула эрэ - зурхэ эльгэ унадаг», манай Жаабайнти нэрыемнай бу унагаагыш. Нэгэ нэрээ хухалаад, тэрээнээ датин заhажа шадхабээш, бу тиигыш дуумни!

Бирхаан харюу угэ олногуй, дуугай болшобо. Тиижэ байтраа, зугаа барагдаад, хоюулаа дуугай болоод, урда урдаhаан харалсаад, hуужа байна. Бирхаан бэе нэгэ заа худэлгоод, дуугарна.

- Зай ахай, танайнгай хуурээр болог лэ, hамга абаха болоо hаа, hамга абуужам.

- Зай hайн, тиигээрэй даа, дуу хубуумни … бишни шамайгаа муу hамгаар гэрлуулэхэбёоб. Минии хуурээрээ ябаа hааш, хосорхобээлш даа, дуу хубуугээ hайн айл болгожо шадахальди даа!

- Жатьха-ахай! Би ойлгооби, хуур зугаатнай зуб бэз даа.

- Зай, ойлгоо hаа - hайн, ондоо шамайгаа дайлахабёоб, тиижэ хэлсээд, байи даа!

***

Нажар саг. Хоердхи удэрэй бороон орожол-орожол байна, орожо эхилхэhээ хойшо бороон заахашье тогтоогуй. Газаагуур ябаха аргагуй болобо, хатуу газаршни дэбтээд, шабар болоод, бухы амитаниие, бухы хунуудые зобоожо байна, тэргээрш яба - ябагаарш яба, ехэ тулюу болшобо. Газайхи ажалаа хэхэ ядуу болобо, хунууд ехыншээр гэртээ амаран hуунхай байна. Жаабайнхиhаа урда тээ зэргэлээд байhан айлай, дээрээhээ хоердхи басаганиинь болоно, Пэхлис гэжэ басаган урзанан нажар Бирид-уласай хуундэ хадамда гараад, тэндэхи Биридэй болобо. hамга болохоhоо хойшо хубуутэй болоод, нютагаа туруунхи ерэжэ айлшалба даа. Ерэhээр лэ гурбадхи удэрэйдэ Жаабайнхи хуршэ айл айлшалжа ерэбэ, Бирхаан баhаа адуундаа. Жаабайнхидаа ороод, нойтон хубсаhаа хэжэрээд, бултандан хандана.

-hайну…уд … нютагайтид!

Жаабайнтан Жатьха-ахайhаа захалаад, хуу баран ээлжээрээ, хойн хойноhоонь хуршэ hамгаяа мэндэшэлнэ.

-hайн даа … Пэхлис!

-hайн hайн, Пэхлис эгэшэ!

-hа …айн … Пэхлис! эгэшэ!

-hайн байна-а … Пэхлис эгэшэ!

Айшхан-ахадайнгай уряалгаар Пэхлис-эгэшэ эхэнэрнуудэй талада ороод, олбог дээрээ hуугаад, бэе хубсаhаа заhаад, хоорэлдоондоо зугаалдаандаа тухоорбэ. Жатьха-ахай таабай хундли мэндээгуйгоор дуугарна.

- Зай Пэхлис, хэр хадамтай болоод байнаш, адуу мал, мунгэ алта, зоори бараа ехэтэй бэзэт?

- Бурханай лэ хушоор! Гэмбээ бообээ байнальди даа, Жатьха-ахай!

- Зай hайн даа. Хадамда гараhаар туруунти ерэшоод байна ха юмш даа.

- Тиинэм.

- Нютагаа хараад, аха дуудаа озоод, ябаа hааш, муу бэшыйм ааб даа. Нютагай агаарш амилхадаа амтатай мооби.

- Тиимоо … Жатьха-ахай, зуб хэлэнэт. Нютагhаа гараhаар хоерхэн жэлээ ябанаби, нютагаа ехэ hанашоод байнам, олон жэл соо ерээ убээдли hанагдана.

- Тиихэ даа, тэрэшни …

- Танаараа hонин юум олон бэз даа?

-hонин юум гэхэдээ, hонин байнал даа, заазуу …

- Жатьха-ахай! танайти хубуутэй болообтаа, хунууд гэлсэнэ.

- Тиинэбди. Димитр хубуумнай энэ нажар хоердхи зунгаа зуhалжа абаа, муноо Бирхаангаа дахаад Улэнтын дайда гаража, адуугаа харалсажа ябана.

- Бирхаантнай муноо болосор айл болообэйм аал?

- Болообээ ябана.

- Юун гээшэб! яhал хун аад, муноо болосор hамга абаабээ ябахыйма!

- Иимэл заяатай хун гээби. Хоер дати hамгаа абажа туршаhан хун байна, айл боложо тогтообээ, тэрэшни.

- Туруунти hамганиинь тэргэлшоо гэжэ абяа гараhан байгаа …

- Тиигээ хари, олон удэр соо бэдэрhэмнай олдообээ тэрээш, хаа яагуур бэдэрээбда, бури олдожо угообээ. Би хоер хуу дахуулаад Бухэд ошоо гээби, тэндэ нэгэш хун хараабээ байгаа, газар доро ороhондли болоо, тиигээд лэ болёобди.

- Муноо болсор олдонобээ гу, дуулданабээ гу?

- Убээ дуулданабээ.

-hээ … даа ямар hонин гээшэб? Иимэ ушар нэгэш дуулабёоб.

Туяагай тэргэлhээр унии саг унгэрбэ, Жатьха-ахай тэрээнээ муноо «аяар хэзээнхи, мянган жэлэйхи» гээд, уур угыгоор дурдажа байна

- Заяандааш иимэ юум болообээ байгаа, буряад зон соо хэзээ тиимэ ушар болоhыйм!? … болоош hаа, би хадаа муноо болсроо дуулаабёоб.

- Нээрээ даа, Жатьха-ахай.

- Хоердьхи hамганиинь хадаа, энэ зуун тээмнай Бартагайти Сэсэг-басаганиинь болоо. Тиигээд, тэрэшни турэхэ дээрээ амии барижа шадаабээ, хоохэй-басаганииньшни баhаа унии ябаабээ, эхэеэ дахаад бурхандаа харишоо.

- Баарhад …

- Тиижэл байгаа, хари.

Пэхлис-эгэшэ шарайгаа зоболонто болгоод, нэгэ хэды соо абяагуй болшоод, залуухияа hанажа hууна, hанажа абаад, зугаа хоорэлдоогоо саашаа ябуулгана.

- Би залууhаа хойшо Бирхаангаа гоешоогшэ hэм, hайхашаагша hэм, Бирхаан хэды олон хубууд соогоо намда эгээ гоёор харагдагшаhан бэлэй. Иимэ бэрхэ эрэ хун аад лэ, айл боложо тогтонобээ гэжэ гайтайма!

- Бурханай хадаа, бурханайл байна хаим даа, яахыймш даа.

- Ээ даа … гэрлуулхэ байгаа баарhаниие. Хэды хурооб Бирхаантнай?

- Гушадьхияа сагаалба.

- Гуша хурэhэн хун, ухибууд шубуудш убээ … юун гээшээб даа! хайртайл хун!

***

Нэгэ хэды соо дуугай hуугаад, Пэхлис-эгэшэ оорынхёор нэгэ юумэ шэбшээд, муноохи ехэ hонин зугаагаа саашань ябуулгадхина.

Байза … Бирид соомнай манаараа зэргэлээд байhан Болтын Марзынти гурбан ухибууд уншэрнэ. Эхэнь Шарди гэжэ, унинэй лэ убээгшэhэн, Марзашни оороо урзанай намар бурхандаа хариhан байна. Ухибууд соо, дээрээhээнь гурбан басагатай, доронь нэгэ одхон хубуун байна. Эгээ ехэ басаганиинь хадаа холын хунэй хадамда гараhаар, харин болобо. Тиигээд лэ эсэгынгэй гэр соо хадаа, гурбан ухибууд улэбэ, Гэрэл гэжэ дунда басаганиинь, доошоо Долгор гэжэ бага басаганиинь, тиигээд Паалай одхон-хубуун болоно. Тэрэ Гэрэл басаганшни арбан найма хуроод ябана, хээлитэймэ тэрэшни, эхэ эсэгын убээдэ, баарhан, хоер дуунуудаа ургэжэ ябана. Хайртайл байна эдэшни!

- Зай тиигээд?

- Бирхаан энэ басаган хоерые ниилуулха байгаа.

Жатьха-ахай шээбшэжэ-шээбшэжэ дуугарба

- Энэ басагантаяа гу?

-hаа … яагааб теэ? … муу басаган бэшэл байна, тэрэшни.

- Бурхан мэдээбоо!

Тиигээд лэ Жатьха-ахайшни нэгэ заа хулеэгээд, саашаа юугээ хэлэхэ гэжэ, олоогуй байгаад, муноохи Пэхлис-hамганай угэнуудые шэбшэжэ ойлгожо hууна, тиижэ байтраа дуугарна.

- Турэлхи хууд, нагасанар абгайнар олон гу?

- Эсэгын талаhаа эдэшни Данша гэжэ нэгэ абгайтайма, тиигээд лэ тэрэ абгайнти айлшни, ехэ ядуу айл байна. Абгай оороо утэлшуу хун, нэгэ басагатай, тэрэ басаганиинь хадаа улбэрыйма, муу бэетэй баарhан, иимэл балайшье бэшэ айл байна.

-hа…ай, баарhад.

- Тиигээд саашаа, шуhаараа нэгэ заа холошог болохо, нэгэ хэды абгайнар ябана. Эхын талаhаа хадаа турхэм юм тухайгаа юушье дуулаабёоб, тэрэшни хадаа холын нютагай хун байгаа, тэрэнэй турэлхи хунуудшни Бирид соо hуугаабээ, тэрээнhээн боложо, би юуш дуулаабёоб. Иигээд байнал даа эдэ гурбан.

Иимэ омогорхохоор бэшэ басаганай намтар туухэ юугээ дуулаад, Жатьха-ахай охигуйгоор дуугарба.

- Бурхан мэдээ боо! Яахыйм хари!?

- Жатьха-ахай! … Бирхаантнай хэды соо гансаардажа ябахыйм теэ? Тэрэ бэрхэ басагантаяа гэрлэбэл шор тодхор убээ, жаргажал талаатажал ябахал байха … нээрээ хэлэнэм.

Маргажа байгаад, Жатьха-ахай ехэ аргааханаар дуугарна.

- Хари яахаа байгааб? … гэрлуулхэ болоо hаа, туршажа гэрлуулхэ байгаа гу? … али яагаа гу?

- Гэрлуулхэ болоо hаатнай, буруу юум болохобээ байха.

Жатьха-ахай юумэ хэхэдээ оло дахи шэбшэдэг хун, муноошье баhаа хуурээ табиха яранагуй, тиижэ байтраа шээбшэжэ-шээбшэжэ байхадань, тэрэнэй толгой соонь нэгэ бодол турэбэ хаяа даа, хоолойгоо заhаад, тэрэш дуугарба.

- Зай, тиихэ болоо hаа, тиил даа. Би гурба удэрhоо хойшо анза абаад, малаа дахуулаад, тиишэ мордохомни. Бирид-нютагшни дэн холошье бэшыймэ.

Тиимбээрээ hууриhаа бодожо абаад лэ, гэрэй дунда зогсоод, урмаа ороод охитойгоор дуугарна.

Гурбадьхияа гэрлуулжэ туршаил даа, хари!

- Туршыт туршыт! Айл боложо жаргажа hуухал болохо, эдэшни! Ондо юун байхыйм!?

Жатьха-ахайнгай зубшэн болоод байхадаа, Пэхлис-эгэшэ нэмэжэ дуугарна.

Жатьха-ахай! бэрээхэй абаха болоо hаа, хоер дуунуудаа абалсаха болоно

- Тиинбээр яахабш! Хайхаалши … уншэр хуу хаяхань нугэлтэй бшии, буряад ёhо заншал мэдээтэйм ааб даа.

Муноо болсор дуугай hууhан Айшхан, аргааханаар Жатьха-ахай Пэхлис-эгэшэ хоерой хоорэлдоон соо орожо, оорын угэ тулхибэ.

- Магад таараахыйм эдэ хоершни.

Айшхан-ахадайе дэмжээд, Пэхлис-эгэшэ тэрэ басагаяа магтажа оробо.

- Таарахал таарахал … эдэшни хоюундаа номхонууд байна. Тэрээхэн басаганшни hайн зантайма, уур сухал бардамга убээ, нюдэндоо дулаахан тиимэ, зурхэндоошье зоолэхэн … эдэ хоершни таарахал болохо.

***

Гурбан удэрэй унгэрhэн хойно Жатьха-ахай худалдаанай малаа шэлэжэ абаад, худа ураг орохо юумяа бэлдээд, харгыдаа мордохоёо тухоороод лэ, харгыдаа гараба. Бирид нютагаа эртээр хурэхэ, буряад ёhоороо наранай ундэр болоогуйдээ хурэхэ ёhотой гээд, Жатьха-ахай ехэ эртээр, газаагай сагаахан болоогуйдэ, харанхыгаар гэртэhээн гараба, тиихэдээ тэнгэрэй уур сайбар юумшни Жатьха-ахайгаа харгыдаа хусэбэ. Бирид-нютагай дэншье холо бэшэ байhан хойно, Жатьха-ахайшни тэрэ нютагаа саг соогоо хурэбэ. Удааншгуйгоор хэрэгтэй абгайнхи утэг юугээ тургоор олоод, малаа тэдэнэй хуреэ руу оруулаад, Жатьха-ахай саана байhан, хуушаршаhан тиимэ багахан сэргэндэнь зорибо, тэндэ морёо уяажа абаад лэ, гэр тээшээ залаба. Гэр соогоо хадаа абгайнхи айлайхидшни бултандаа, утэлшуу абгайтаяа, тэрэнэй hамгатаяа, улбэр басагатаяа баран гурбуулаа эдеэлэхэе тухооржэ hуужа байгаа. Малгайгаа тайлангуйгоор Жатьха-ахай гурбуулаен мэндэшэлэн абаба.

- Амар мэндээ!

Данша-абгай hамгатаяа хоюулаа дохижо байгаад, мэндэеэ гоёор, нэгэ тиимэ таарууханаар лэ харюультибад.

- Мэндэ, мэндэ таанадта!

Данша-абгай Жатьхаяа дээшээ уряад, хоймортоо hуулгаба. Алшуур гааhа гаргаад, Жатьха-ахай тамхяа татажа оробо, яарал мэндэлгуйхэноор хоер-гурба дахи тамхяа hорожо абаад, нэгэ заа хулеэгээд, Жатьха-ахай хоорэлдоогоо эхилнэ.

- Би Онгой нютагай хумби, муноо нютагhаан гаража, нэгэ ехэшуу хэрэгээр ерээд байнам.

- hээ … ямар хэрэг юум гараба гээшэб?

- Оорынгоо дуу хубуундээ hамга худалдахаяа хэрэг юумнай гараhан байна.

- hээ … даа! Одоол тэрэшни угаа ехэ хэрэг байнал даа!

Жатьха-ахай саашаа дуугаржа хооржэ байна.

- Тиигээд лэн манайдаа нэгэ зугаа хуроод байна, энээ руутнай Бирид соотнай залуу басаган бии байна, Гэрэл гэжэ нэртэймэ Болтын Марзынти басаган болохо.

- Бии даа … иимэ хун, минии дуу хубууемни басаган болоно, дуумни оороо убээймэ, наhаа бараба нёдоной хабар сагтаа.

- Тэрэл басагаяа худалдаад абахадаа, ямар байха байгааб даа, хари …

Иимэ hонёо дуулаад, Данша-абгай утэлhэн хунш hаа, залуу гурооhэн зангаар бэе тэниилгэбэ, нюдоо аhаалгаба, шарайн уршалаае татаад, нюураа ондоо болгобо. Гэнтэ иимэ hонин зугаае дуулаад, Данша-абгай хэлэхэ юумэ оложо ядаба.

- Хари, яахаа байгааб!

Хоер тээшээ, иишээшье бэшэ - тиишээшье бэшэ, маргажа байгаад, дуугаршаба.

- Бидэ Долгортоёо хоер хууд, хоюулаа энэ шухала хэрэгээ тайлажа шадхабёобди, ахадуудаа еруулхэ байгаа.

- Турэл абгай хун байнат, яаха байгаа гэжэ, тэрээнээ оодоо мэдээ бзэт даа!

- Тиихэ байгаа даа … хари, ондоо хайшан гэхыймш даа.

Тиижэ хэлээд лэн, Данша-абгай ахадуудаа дуудахаяа hамгаа эльгээдьхэбэ даа, тиигээд лэ hамганай гараhан хойно хоер, эрэшуулынь зугаагаа саашаа ябуулгажа захалба даа.

- Данша-абгай! ногоо бэлшээри юумтнай энээ руутнай Бирид руугаа ямар байнаб, энэ жэлдэ?

- Бообээ байна, хари … нёдонойтиhаа холо дээроо! Нёдоной хадаа ногоомнай hайнаар ургаабээ, хабар уёороо тиихэдээ, нэгэ заа гантахаяа hанаа, тэрэнь дээрээhээ боложо, ногоо юумнай бодожо ехэ боложо уртаабээ … тиигээд лэ намар тээшээ манатиин хадаа, убhэ юугээ дуурээр абажа шадаабээбди, тиигээ байгаабди хари бидэмнай, тиижэ убэлзооhэндил даа.

- Танай тиишээ Онгой руу, тэрээ руутнай ямар байгааб?

- Тиигээд лэ баhаа байгаал даа нёдонойдоо, хура бороо ехээршье орообээ, заазууханаар лэ тиигээд лэ ороод, нэгэ заа сэсэрээд лэ, болибо байгаа. Убhэ юугээ танайдли зангаар дуурээр абаабёобди.

- Тиигээ тиигээ хари, эндэш тэндэш болобол, тойроод хуу баранайти иишоод байгаа хэбэртэй.

***

Иижэ аалиханаар мэндээгуйгоор, энэ тэрэ юумя хоорэлдэжэ байтраа, Долгор hамганиинь гурбан хуу, хоер эрэшуулые нэгэ эхэнэр хууе дахуультёод, гэр соогоо оробо. Ороhон хунууд Жатьха-ахайдаа дохижо байжа мэндэшэлээд, тал талаараа аха захаараа, дээрээhээ захалаад, хоер эрэшуулынь баруун тала эзэлжэ, эхэнэр зуун тала гээд, Онгойн хууе шагнахаяа тухооржэ hуушшабад. Жатьха-ахай туруунхи Бухэд-нютагай бэрын худалдаанда ошоhон хун, тэндэ юумэ хэлэhэн лэ зангаараа, дахяад юумэ хэлэхэ баатай болшобо, дахяад хэлэжэ захалба даа. Оорынгоо Жаабай-эсэгынгэй айл тухайгаа хоорэжэ угоод лэ, муноохи хэрэг hанамжынгай тухай дуулгадхиба.

- Танай дуу хубуугэйтнай, Гэрэл гэжэ басагаяа, бэрэ болгоод абахаяа, hанаатайби. Юун гэжэ хэлэхэбта?

Данша-абгай нэгэ заа хулеэгээд, дуугаржа захалба.

- Хадамда ухэ (угэхэ), юум байхыйм даа! ухэ болобол, угоод байхал даа! зурюулгэ табиха, манайдаа тиимэ hанаан убээ даа, … тиигээд лэ …

Саашаа хэлэхэ юугээ оложо ядаад, Данша-абгай амандаа ядуу болшоод, саашаа паал-маал, ядажа байна.

- Зай, тиигээд лэ … юун гэхыйм даа!? … ухэ болоо hаа, ухэл гу? ... али яаха байгааб, хари?

Ахадууд тээшээ тархяа эргуулээд, асуудхиба.

- Зай, дуунууд! юун гэжэ hаннабта? юун гэжэ хэлхэбта?

Тэдэнь соогоо нэгэниинь, эгээ наhатай хуниинь, зоригтойшог хун хаш даа харахадаа, хоолойнгой тиимэ нэгэ шангашаг хатуушаг дуутай хун, дуугаржа захалба.

- Бидэ юугээ hанахабди даа!? Данша-ахай! харыт даа! басагамнай дуу хубуунтэйгээ хоюундаа уншэроод ябана хаим, оодоо харна хаимта! эхэнь хара залуудаа мордошоод байна, Марза-ахай оороо нёдонойдо бурхандаа ябашоо, эгэшэнь хадаа хадамда гараад, аяр хаанаа Эхирид-буряадай хунэй хадамда гараад, ошоhоор нютагаа нэгэш ерээбээ, хааныйм тэрэ нютагшни? бидэш оодоо hайса мэднэбёобди. Гэрэлнай оороо хээлитэй ябана, та хуу баран мэдэнэ хаимта, турэхэнь уды бэшыймэ, Гэрэл хэлнэ «би оороо ургэхэмни» гэжэ. Тиихэдээ эдэ гурбаншни гурбундаа улоод, юу хэжэ байхыйм? оодоо шэбшыт! нэгэ хэды соогоо зугаае байлгаад, дахин дуугарна Данша-ахай бу маргагты! Гэрэлээ хадамда ухэ байна! Хадамда гараа hаань, би hаннаби, харгыниинь жаргал тээшээ эрьелдэхэл болохо. Данша-абгай иимэ охитой зоригтой, ахадуу хунэй зугааен шагнажа абаад, ондоо юумэ гу, али зурюу юумэ, хэлэхэ угэ олоогуй, амяа нэгэ татаад дуугарба.

- Тиимэл даа, хари … Гэрэлыен хадамда ухэ болоо даа!

Долгор-hамганиинь, тиигээд нугоо хоер эрэ эхэнэр хоерынь, Данша-ахайгаа дэмжэжэ дуугаралдаба.

- Болоо … болоо! угообээ яахыймша! хэды соо иижэ зобожо ябахыйм ба?! hайн айлдаа яахадаа угообээ байхыйм?!

Гэрэл-басаганай турэлхиинхи зубшооен абаад, Жатьха-ахай муноо гурбадьхи болохо, худалдаанай хэрэг юугээ хэжэ, Данша-абгайтайгаар шэнэ буhоор андалдаба, тэрэнэй тамхииень татаба, тиигээд лэ саашаа хоер удэр соогоо найрлажа абаба. Тиижэ байгаад, Жатьха-ахай эдээнээрээ худа оролсоод, hооргоо бэрээхэйтэйгээр, дуу басаган дуу хубуун хоер дахуултайгаар нютагаа бусаба. Бирхаамнай гурбадхияа hамгатай болоод hуушоо. Жаабайнхи айл бури олон болобо, бултадаа юhэн хун боложо, «бурханай тоо» хуроод, жаргал амагалаа зугнэжэ hуушшоо. Гурбадхи hамгаар Бирхаан хуур угэ ойлголсоо хаяа даа, hамганайнгай ерэхэhээ хойшо, эдэшни ото хоюулаа ябадаг болшоо, хоорондуур хоорэлдоод зугаалдаад, удэрш болог hуниш болог, юугээ зугаалагшаб даа, эдэшни!? сагаа унгэргэжэ байгаа, ехэ бэрхэ айл болоо бэлэй.

hуулшын ажабайдал

Бирхаанай гурбадхияа hамгатай болохоhоо хойшоо, хоер жэлэй унгэрhэн хойно, Жагтан баhаа hамгатай болоо. Бохан-нютагhаа залуу hамга абаад, тэрээнтэйгээр удаан соо жаргаагуй. Жагтан залуу наhанhаа хойшоо ород нухэртэй болоод ябаhан байгаа, намарай нэгэтэ тэрэ нухэртоо айлшалхаяа ошоод, нухэрэйндээ нэгэ hуни хоноод, муухай шара убэшэёо бэедээ халдуулба. Нухэрэйнхиhээ гэртээ бусаад ерэхэдээ, Жагтан бэеэр муудаба, гурбан хоног соо бэе муудаа муудааhаар лэ наhаа бараба. Тиижэ, бэеэрээ хуштэй, амаараа бэрхэ, ажалдаа тургэн, ухибуудтэйшье боложо уртаагуй хун, Жагтан бурхандаа хариба даа.hуулдэ Гэрэл-бэрээхэйнгэй дахуул дуу басаганиинь Долгор нэгэ хаанаhааб даа ерэhэн, халха-монгол хуундэ хадамдаа гараад, Халха-монгол гурэн руу ябашаба. Тэндэ хоер ухибуудтэй болоод - басаган хубуун хоер, ехэ амагалан ажаhуугаа. Тэдэ хоерhоо «халха-монгол гэшууhэ» гараба, манай буряад-монгол шуhамнай халха-монгол шуhан соо шэнгэшэбэ даа. Униш болоогуйдэ hуулээр Шаарай одхон-басаганиинь хадаа хори наhаа хуроод, Улэнтэ-нютагай нэгэ Бухэс гэжэ нэрэтэй хунэй хадамда гараад дурбэн басагатай болобо. Тэдэ басагадниинь хуу барандаа hайн заяатай боложо, баран хадамтай, баран олон ухибуудтэй, жарагажа амжаллажа амагалан тайбан ябадалтай болоо байгаа.Гэрэл-бэрээхэйн дахуул дуу хубууниинь Паалай хорин гурба наhаа хуроод, Шараатын басага абаhан юм, эдэш сугтаа дурбэн ухибуудтэй – дээрэhээ нэгэ хубуутэй, доронь гурбан басагатай болоод, жаргажа ябаhан зон.

***

Бирхаан алтан ехэ баабаймни Гэрэл алтан ехэ иибимни хоер, hуулшын уёороо айл боложо байхадаа, табан ухибуудтэй болоhон юм. Хээлитэй хадамда гараhан тоодээмни, басагатаяа болобо, тэрэ басаганииньшни хадаа баhаа энэ дэлхэйдээ тогтоогуй байшоо, нарай байгаад бурханай болобо.Хоердхиёо турхэдэнь эдэшни хубуутэй болоо, тэрэнь хадаа балшар наhа болсро ябаад, муухай шара убэшэндоо дарагдаад, наhалшаhан хун гээгдэбэ.Гурбадхияа турэжэ болоходоо минии турэл баабаймни турэбэ. Манай эсэгынхимнай хадаа табан ухибудууд байгаабди, тиигээд лэ эгээ ехэ эгэшэмни нарай наhаар муухай убшоороо зобоод арлишаhан юм. Эрэ болоходоо бидэ дурбэн ухибууд эрэ болообди.Минии баабайн hуулээр, абгай эзымни турэбэ, hуулдэ тэрэшни Эхирид нютагай хуундэ хадамда гараад, табан хубуутэй болоhон юм.Тиигээд лэ эгээ hуулдэ таабээ тоодээ хоерни хубуутэй болобод. Абгаймни хари, ядаагажа арбан хоероо хурэhэн хун, морин дээрээhээ унаад, хотын аргалаашадта абаашагдаhан байгаа, тэндээ хадаа тэдээндээ буруу аргалуулжа байгаад, наhаа барашаба. Абгайн нэрээ би муноо баряад ябанаби.

***

Иимэ заяа Бирхаан утоо баабайдамни тохёолдобо ха юм даа. Хэды шор узэбэ гээшэб даа, хатуу заяа тэсэжэ, даажа абажа байгаа бшии даа, зугоор гэхэдээ тэрэ гай тодхор юудые хатуу зоригоор даажа абаба. Бухэ шэнэhэн модондли hалхин шуурган, хий бороондо эшэ нугаржа, hалаа далбалзажа байгаад лэ хари, унаагуй, тэрэ хатуу заяандаа хатуураад, агууехэ hульдэ эдлээ, бааатар шэнги хушоо абаа, омогорхоор бэрхэ наhаа унгэргэбэ даа. Бурханайл табилгаараа хадаа, яахаш аргагуй! Бирхаан утоо баабаймни, Гэрэл утоо иибимни хоер, ундэр наhаа эдлэбэ. Хоюулаа наян наhаа гараhан юм байгаа.Тиижэ байгаад, элинсэгууднай хатуу саг дабаба, тиижэ эдэшни гэрлэжэ, айл боложо, ухибуудтэй боложо, тэдээнииень ургэжэ тэнжуулжэ байгаа, зугоор хэдышье заягай хатуу гараа амсажа байгаад, заяада гомдоогуй, оорынгоол хушэр харгыгаар урагшаа дабажал-дабажал байгаа. Муноонэй буряад эрэ хунууд хадаа, минии Бирхаан ехэ-баабайнгай жэшээр, баатар бухэ hульдэ эдлээд лэ, hульдын хушоор наhанай хушэр ундэр дабаадые дабажа, эндэр hандаргуйгоор, урма охии алдаагуйгоор, оорынгоо нэрэ соло хухалуулангуй, элинсэгуудэй нэрэ буталуулангуй, анхан сагай заншалаар эрэшуулэй гурбан хэрэгыен бутээжэ: гэрэйн тура бодхоохо, ухибуудтэй болохо, ухибуудээ ургэхэ – гарыень ганзагада, хулоо дуроодо хургоод гээд лэ, дэлхэй дээр омогтойгоор алхалха зэргэтэй!

ЭСЭС